این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
حوزه علمیه اصفهان
| مدرسه ناصریه در مسجد امام، یکی از مدارس حوزه علمیه اصفهان | |
| مدرسه ناصریه در مسجد امام، یکی از مدارس حوزه علمیه اصفهان | |
| تأسیس | به‌طور رسمی در قرن ۱۰ هجری |
|---|---|
| زیرمجموعه‌ها | بیش از ۴۰ مدرسه |
| مکان | اصفهان |
| وبگاه | وبگاه حوزه علمیه اصفهان |
.jpg){kind=link}
حوزه علمیه اصفهان یکی از قدیمی ترین بزرگترین و پرثمرترین حوزه‌های علمیه در ایران است.
هم اکنون بیش از ۴۰ مدرسه در استان اصفهان تحت نظارت مرکز مدیریت حوزه های علمیه استان اصفهان به مدیریت حضرت آیت الله سید یوسف طباطبایی نژاد و زعامت آیت اللهحسین مظاهری که از مراجع تقلید می‌باشد است.
در دوران معاصر شهدای روحانی اصفهان که پرورش یافته این شجره مبارکه بودند، همچون نگینی بر تارک این بنای کهن درخشیدند و نشان دادند دارالعلم شرق همچنان زنده، پویا و تأثیرگذار است
تاریخچه
تاریخ ورود اسلام به اصفهان را برخی به سال 21 هجری قمری اندکی پس از نبرد نهاوند دانسته اند.[1] از آن پس تا زمانی که سعید بن جُبَیر بن هشام اسدی وابلی از اصحاب امام سجاد علیه اسلام و از شاگردان صاحب اجازه و فتوای ابن عباس در حدود سال 83 به اصفهان پناه آورد و در طول 12 سال اقامت خود در اصفهان به درس و بحث و تربیت پرداخت، خبر مهمی از حوزه علمی شیعه در اصفهان در دست نیست. از آن پس تا دوران سلاجقه گاه و بیگاه روایاتی از این دست به چشم میخورد، همچون بنای مدرسه علائی توسط علاءالدین کاکویه در اواخر قرن چهارم قمری برای ابن سینا. به یقین از دوران سلاجقه تا پیدایش صفویه، مدارس متعددی در اصفهان وجود داشته است که مهم ترین آنها عبارت بودند از: مدرسه سلطان محمد سلجوقی (قرن پنجم هجری)، مدرسه ملکشاه سلجوقی در محله کران (465 ه ق)، مدرسه سمیرمی (516 ه ق)، مدرسه ملک خاتون (599 ه ق)، مدرسه جلال الدین منکبرنی (620 ه ق)، مدرسه عصمتیه (733 ه ق)، مدرسه شهشهان در محله شهشهان (850 ه ق)، مدرسه اوزون حسن (858 ه ق)، مدرسه بابا قاسم (725 ه ق)، مدرسه جنب مسجد جمعه (قرن هشتم هجری)، مدرسه متصل به آرامگاه سلطان بخت آغا (مدرسه دردشت)، مدرسه صدر الدین علی نصرآبادی (نیمه قرن نهم هجری)، مدرسه باقریه در محله درب کوشک (پیش از دوره صفویه)، مدرسه ترک ها (از عهد آق قویونلوها)، مدرسه درب کوشک یا پاشیر (پیش از دوره صفویه) و مدرسه خواجه ملک مستوفی نزدیک مسجد شیخ لطف الله (پیش از دوره صفویه).[2]
اما با این حال اوج گسترش مدارس قدیم در اصفهان در روزگار صفویه بوده است. مهاجرت برخی از عالمان شیعی جبل عامل ناشی از فشارهایی که در قلمرو عثمانی در عهد صفوی بر شیعیان وارد می‌شد، فرصتی زرّین را برای ترویج مذهب شیعه در ایران ایجاد کرد تاجایی که بی اغراق می‌توان گفت مهد شیوع تشیع در ایران، حوزه علمیه اصفهان بوده است. برخی عدد علمای مهاجر را تا 230 نفر شمردهاند، شاید بتوان محقق کرکی، شیخ بهاء و والد ایشان و فرزند شهید ثانی را از مهمترین شخصیت‌های فقهی این دوران دانست. لقب «نائب فقیه» را شاه صفوی برخود نهاد تا هرچه بیشتر خود را تحت تاثیر عالمان و فقهای دینی نشان دهد و بنابراین برخی حوزه علمیه اصفهان را سرمنشاء عملی نهادینه سازی اندیشه کارکردی«ولایت فقیه» میدانند. به هر روی از صفویه تا مشروطیت، مدارس زیادی در اصفهان بنا گردید که مهم ترین و زیباترین آنها را شاه سلطان حسین بنا کرد و امروزه با نام حوزه علمیه امام صادق (ع) چهارباغ شناخته می‌شود. از دیگر مدارس دوره صفویه می‌توان به مدرسه جده کوچک (۱۰۵۷)، جده بزرگ (۱۰۵۸) ، ذوالفقار، ملاعبدالله (1088)، کاسه‌گران (1105)، نیم‌آورد، جلالیه (1114)، شمس‌آباد (1125)، مدرسه نوریه و مدرسه ساروتقی اشاره کرد و مدارسی همچون رکن‌الملک، سیدالعراقین، مدرسه صدر چهارباغ خواجو و مهم ترین آن ها مدرسه صدر (بازار) از جمله مدارس قدیم پس از صفویه در اصفهان هستند.
در دوران معاصر شهدای روحانی اصفهان که پرورش یافته این شجره مبارکه بودند، همچون نگینی بر تارک این بنای کهن درخشیدند و نشان دادند دارالعلم شرق همچنان زنده، پویا و تأثیرگذار است، شاید به همین دلیل بود که رهبر معظم انقلاب در سال 1375 هجری شمسی حکم زعامت آیت اللهمظاهری را صادر فرمودند و در پی آن، ورود پر برکت ایشان فصلی نو از شکوفایی و بالندگی را برای این حوزه مبارکه رقم زد؛ احداث و بازسازی مدارس علمیه، ایجاد رشته های تخصصی، تحول در ساختارها و شیوهها و انسجام و استحکام در متن و محتوای حوزه اصفهان تنها گوشهای از رشد و تبلور این بنای کهن در زیست متأخر خود است که شرح جزئیات آن مجال مفصل و موسعی دیگر را میطلبد، اما آنچه مشخص است این مطلب است که جلوه و شرح این همه داشته و ظرفیت و آن همه فراز و نشیب را اگر نگوییم اصلا منعکس نشده لا اقل کمیها و کاستیها در انتشار و انعکاس آن کاملا مشهوداست.
[1] فتوح البلدان ص72
[2] اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان / مصلح الدین مهدویحوزه علمیه
دوره های تاریخی
اصفهان از ابتدا تا کنون چهار دوره را پشت سر گذاشته است. دوره اول در زمان آل بویه است که بزرگانی چون ابن‌سینا و ابوریحان بیرونی در این حوزه به تدریس می‌پرداخته‌اند. دوره دوم در عصر سلجوقیان است که در آن مدارس این حوزه علمیه گسترش فراوانی یافت. دوره سوم در عصر صفویان است که با توجه به انتقال پایتخت به اصفهان و نیز توجه خاص شاهان صفوی، این حوزه علمیه به اوج رونق خود رسید. دوره چهارم نیز از پایان عصر صفوی تا عصر حاضر است.[۱]
مروری بر تاریخ اصفهان
فتح اصفهان در سال ۲۳ هجری قمری (۶۴۳ میلادی) در زمان خلافت عمر بن خطاب[۲] صورت گرفت و حاکمان آن توسط خلفا تا بیش از سیصد سال بعد تعیین می‌شدند. بنابراین، این شهر در زمان سلسله آل بویه و امپراتوری سلجوقی پایتخت بوده است[۳]. اصفهان در دوران سلجوقیان به سرعت توسعه یافت و به یکی از مهمترین شهرهای ایران تبدیل شد. ابن حوقل در توصیف اصفهان در نیمه دوم قرن چهارم قمری و اشاره به منسوجات ابریشم و پنبه، زعفران و میوه‌های مختلف آن که به نقاط دیگر صادر می‌شد، می‌گوید: از عراق تا خراسان، هیچ شهر تجاری بزرگتری از اصفهان وجود نداشت، مگر ری.[۴] این وضعیت رو به رشد اصفهان کماکان ادامه داشت تا اینکه حمله تیمور باعث ویرانی و فروپاشی تعدادی از شهرها و روستاهای ایران شد. تیمور در اصفهان دستور چیدن یک مناره را با سر ۷۰۰۰۰ قربانی داد.[۵] در سال ۱۰۰۰ هجری (۱۵۹۱ میلادی)، پایتخت صفوی از قزوین به اصفهان منتقل شد و اصفهان بار دیگر به یکی از مرفه‌ترین شهرهای ایران تبدیل شد. در این دوره اصفهان علاوه بر اینکه به یک مرکز سیاسی-اجتماعی تبدیل شده بود، یک مرکز فرهنگی-علمی نیز به حساب می‌آمد و یک حوزه علمیه بزرگ با علمای عالی رتبه در جهان شیعه را در خود جای داده بود.[۶][۷]
دوره تأسیس
با توجه به آنچه در تاریخ نقل شده است، اولین فعالیتهای حوزه علمیه اصفهان به دوران سلطنت آل بویه برمی‌گردد. هنگامی که ابوجعفر دشمنزیار حاکم اصفهان بود، ابن سینا برای خدمت نزد او رفت.[۸] ابن سینا علاوه بر خدمت در دربار ابوجعفر دشمنزیار در اصفهان، تدریس نیز می‌کرد. مدرسه اصفهان یادگار آن دوران است.[۹][۱۰][۱۱]
دوره آشفتگی
این دوره همزمان با دوران حکومت امپراتوری سلجوقی بود. در این دوران، نظام‌الملک جنبش‌های مدرسه‌سازی و رقابتهای مذهبی-سیاسی را رواج داد، بنابراین تاریخ حوزه علمیه شیعه در این دوران چندان روشن نیست. اگرچه حسین سلطان‌زاده[۱۲] نویسنده کتاب تاریخ مدارس ایران[۱۳] از شش مدرسه در این عصر نام برده است، اما شیعه بودن آنها مورد شک است. می‌توان گفت که ایران از نیمه دوم قرن پنجم قمری، از حمله مغول (۱۲۱۹ تا ۱۲۵۶ میلادی، از ۶۱۶ تا ۶۵۴ هجری قمری) تا زمان غازان خان (۱۲۹۵ تا ۱۳۰۴ میلادی، ۶۹۴ تا ۷۰۳ هجری قمری)، یکی از پادشاهان ایلخانی، در آشفتگی سیاسی و فرهنگی بوده است. تا اینکه غازان خان به قدرت رسید و از آیین بودایی به اسلام گروید و نام خود را به محمود تغییر داد و از امپراتوری بزرگ مغول مستقر در چین سرپیچی کرد. غازان خان برای بهبود وضعیت کشور، مجموعه‌ای از اصلاحات وسیع و قوانین و مقررات را وضع کرد که نتایج درخشانی به بار آورد.[۱۴][۱۵] به پیروی از غازان خان، نزدیک به ۱۰۰۰۰۰ مغول مسلمان شدند[۱۶]، و جانشین وی نیز، اولجایتو(۷۰۳ - ۷۱۶ قمری، ۱۳۰۴ - ۱۳۱۶ میلادی)، توسط شیعیان به مناسبت گرویدن او به مذهب شیعه به محمد خدابنده معروف شد.[۱۷] بنابراین، تا زمان انقراض سلسله ایلخانی ایران، اسلام دین رسمی دولت ایلخانان بود و سلطنت آنان بر اساس قوانین و آداب اسلامی بود.[۱۸]
دوره رونق
این دوره یکی از پررونق‌ترین دوره‌های حوزه علمیه اصفهان است. با دعوت علما و دانشمندان جبل عامل به ایران و تمرکز بر اصفهان در عصر صفویه، حوزه علمیه اصفهان به اوج شکوفایی خود رسید. برخلاف دوران آشفتگی -هنگامی که جنبش‌های مدرسه‌سازی توسط نظام‌الملک برای ترویج مکتب شافعی آغاز شد- در این دوره حوزه علمیه اصفهان، با ساخت مدارس دینی شیعه رواج گرفت و ده‌ها مدرسه در دورترین نقاط ایران تاسیس شد. اما گسترش خرافات و فساد اخلاقی و روی آوردن به جهان و مظاهر مادی، بی‌اعتنایی به دانش و ادب عوامل انحطاط صفوی را فراهم کرد. جبل عامل، که از دیرباز یک دانشگاه برای شیعه امامیه و مرکز آموزش دانشمندان در علوم مختلف اسلامی مانند حدیث و فقه، تفسیر، کلام و اخلاق بود، با گرایش شاه اسماعیل یکم به تشیع و دعوت فقهای شیعه راه را برای ترویج تفکرات شیعی هموار ساخت. البته تاریخ تشیع در ایران به قرون اول و دوم قمری (۶۲۲ تا ۸۱۶ میلادی) برمی‌گردد.[۱۹]
دوره رویارویی با دولتها
برهه تاریخی چهارم حوزه علمیه اصفهان در مورد رویارویی آن با حکومت‌های افشاریان، زندیان، قاجاریان و دودمان پهلوی است. حاکمان این رژیمها افرادی نالایق بودند و به فرهنگ و علم توجهی نداشتند و تنها عملکرد آنها «انباشت ثروت» و «دادن امتیاز» به کشورهای خارجی بود.[۲۰] فقر اقتصادی منجر به پذیرش هر نوع قراردادی با دولتهای خارجی و تهاجم فرهنگی شد. از جمله این توافقات، پذیرش افتتاح مدارس خارجی در ایران بود که برخی از کشورها مانند انگلیس، آلمان، فرانسه و روسیه در ایران تأسیس کردند. مدرسه ستاره صبح یکی از مدارسی بود که در سپتامبر ۱۹۱۰ در اصفهان افتتاح شد، در حالی که مدرسه جلفا قبلاً در این شهر به تربیت دانش آموزان مبادرت داشت.[۲۱]
دوره صفویه
در دوران صفویه، به دلیل فشارهای شدید بر شیعیان توسط امپراتوری عثمانی، برخی از علمای شیعه جبل عامل به ایران مهاجرت کردند تا از این فرصت گشایش سیاسی موجود در ایران استفاده کنند و مذهب تشیع را ترویج کنند.[۲۲] شاه تهماسب صفوی (سلطنت ۹۳۰–۹۸۴ قمری) مهمترین نقش را در استقبال از این علمای مهاجر ایفا کرد. برخی از این علما در شکل گیری حوزه علمیه اصفهان نقش مهمی داشتند. در زمان شاه تهماسب، به دلیل مراقبت ویژه شاه از علما و همچنین اعتقاد و تعهد شخصی وی به احکام شرع اسلام، زمینه‌های علمی شیعه رونق گرفت و قدرت ویژه‌ای به دست آورد. پس از شاه تهماسب، در زمان شاه اسماعیل دوم (سلطنت ۹۸۴–۹۸۵ قمری) به دلیل گرایش شاه به اهل سنت، علمای شیعه منزوی شدند و حتی شاه سعی کرد آنها را بکشد. پس از شاه اسماعیل دوم در زمان سلطنت شاه محمد خدابنده (سلطنت ۹۸۵–۹۹۶ قمری) نیز هیچ توجهی به حوزه علمیه نشد. با برپایی سلطنت شاه عباس اول صفوی (سلطنت ۹۹۶ - ۱۰۳۸ قمری) و اقدامات وی، علمای شیعه نفوذ بیشتری پیدا کردند، تا جایی که می‌توان گفت که حوزه علمیه اصفهان در عمل در زمان وی تأسیس شده است.[۲۳][۲۴][۲۵]
دوره افشاریان
در پی تصرف اصفهان توسط محمود افغان و متعاقب آن به قدرت رسیدن نادرشاه افشار (سلطنت ۱۱۴۸ تا ۱۱۶۰ قمری) و ناامنی شهر، حوزه علمیه اصفهان رونق سابق خود را از دست داد و این اتفاق تعدادی از علما را مجبور به مهاجرت به شهرهای دیگر کرد.[۲۶][۲۷]
دوره قاجار
در دوره قاجار (۱۱۷۵ تا ۱۳۰۴)، کرسی تدریس فقه و اصول در حوزه علمیه اصفهان رونق داشت. در این دوره، بیشتر علما تحصیلات و مقاطع حوزوی خود را در این شهر می‌آموختند و برای تکمیل تحصیلات خود به حوزه تازه تاسیس نجف مهاجرت می‌کردند. البته برخی از آنها پس از اخذ درجه اجتهاد و دستیابی به سطوح بالای تحصیلات حوزوی به اصفهان بازمی‌گشتند و تدریس و انجام سایر امور دینی را آغاز می‌کردند. این رفت و آمد باعث شد اصفهان همچنان در آموزش مجتهدین برجسته پیشگام باشد.[۲۸]
دوره پهلوی
در واقع از این زمان به بعد حوزه علمیه اصفهان رسماً به یکی از حوزه‌های تابعه حوزه علمیه نجف تبدیل شد و اساتید فرهیخته نجف در این شهر مستقر شدند و دستاوردهای علمی آن را در اختیار طلاب قرار دادند. حوزه علمیه اصفهان رونق خود را در دهه‌های اول سلسله پهلوی به ویژه در پی سیاستهای پهلوی اول از دست داد.[۱]
وضعیت فعلی
در یکی دو دهه اخیر، حوزه علمیه اصفهان از دستاوردهای علمی حوزه علمیه قم بسیار بهره برده و اساتید برجسته آن، از فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم و همچنین حوزه علمیه نجف هستند.[۱]
دانش‌آموختگان معروف
حوزه علمیه اصفهان یکی از حوزه‌های نادری است که بیشترین مهاجرت علمی دانشمندان و علمای اسلامی را پذیرفته است. در اینجا برخی از دانش‌آموختگان و فارغ‌التحصیلان این حوزه علمیه نام برده می‌شوند:[۷][۲۹]
- میرداماد
- شیخ بهایی
- محمدتقی مجلسی[۳۰]
- محمدباقر مجلسی
- سید نعمت‌الله جزایری
- محمد جواد اصفهانی
- شيخ احمد مجتهد بيدآبادی[۳۱]
- محمدعلی شاه‌آبادی[۳۲]
- سید حسین خادمی[۳۳]
دانش‌آموختگان مونث
مراجع برجسته شیعه
برخی از برجسته‌ترین مراجع و فقهای شیعه به مدارج عالی در حوزه علمیه اصفهان رسیدند و سپس برای تکمیل تحصیلات خود به نجف رفتند. اینان شامل:
- سید حسن مدرس
- محمدحسین نائینی[۳۴]
- سید ابوالحسن اصفهانی[۳۵]
- محمدرضا مسجدشاهی[۳۶][۳۷][۳۸][۳۹]
- سید جمال‌الدین گلپایگانی[۴۰][۴۱][۴۲]
- سید حسین طباطبایی بروجردی
شخصیت‌های علمی و فقهی
- عبدالله بن محسن اعرجی[۴۳][۴۴]
- رحیم ارباب[۴۵]
شعرای حوزه علمیه اصفهان
یکی از گنجینه های پرافتخار تاریخ اسلام و تشیع، میراث گرانسنگ ادبیات منظوم و اشعار حکیمانه شاعران الهی است. شواهد و قرائن مسلم تاریخی و روایات، سخنان و سیره نورانی پیامبر و ائمه معصومین (ع) بیانگر آثاری از اشعار آن بزرگواران و ارج‌گذاری به شاعران برجسته است، پس از معصومین چهره هایی مثل دعبل‌ها و در قرون اسلامی برجستگانی از فقها این قلمرو را گسترش دادند. حوزه علمیه اصفهان نیز دارای ادیبان و شعرای فقیه و روحانی از گذشته تا کنون بوده است که در جایگاه خود بی نظیر است.
فهرستی از شعرای این دیار به شرح ذیل می باشد:
- سید محمد حسینی شهشهانی
- عباس خان شیدای دهکردی
- سید شفیع شوشتری
- علی خان گرگابی
- سید جعفر بن محمدامين مرعشی اصفهانی
- سيد رضا سجادی گزی
- سیدمحمدصادق بن علی نقی موسوی زنجانی اصفهانی
- ابوطالب زاهدی لاهیجی
- اسدالله ایزدگشسب
- سید جلال الدین بهشتی نژاد
- سید محمدحسین بن محمود آزاد خاتون آبادی
- اسدالله ربانی
- کمال الدین خوانساری
- سیداسدالله دادخواه بهشتی
- محمدربيع خوانساری اصفهانی
- عبدالحسین حکیم الهی قمشه ای
- سید علی حسامی
- سید عبدالله حالی اصفهانی
- اسدالله حافظی
- سید اصغر هاشم زاده
- محمدتقی نوری
- سید حسین هاشمی طالخونچه ای
- محمدعلی عالم نائینی
- سید بحر العطأ مهدوی هرستانی
- مرتضی مشايی
- محمدجعفر بن محمدحسن اللهی نجف آبادی
- طه کافی
- سید علی محمد بن محسن مدرس صادقی
- سید محمدباقر ثانی بیدآبادی
- محمدباقر انوری اصفهانی
- سید محمدعلی فصیح الواعظین مارنانی
- سید ابوالفضل طباطبایی
- محمود بن عباس شیدا
- محمدعلی معلم حبیب‌آبادی
- محمدعلی نوری
- احمد بیان الواعظین
- ابوالقاسم اسماعیل بن عباد
- عبدالله بن جمال الدین فیض کاشانی
- محمدکاظم بن محمدهادی فیض کاشانی
- محمد بن صفی الدین فیض کاشانی
- ابوتراب فیض کاشانی
- مهدی بن محمدحسین فیض کاشانی
- سید محمدبن مصطفی حقایق کشفی
- ابوالحسن حقایق حبیب آبادی برخواری
- محمدابراهیم بن عیسی فیض کاشانی
- محمد‌سعید بن محمدباقر حکیم قمی
- محمدحسن زلالی خوانساری اصفهانی
- رکن الدین مسعود کاشانی
- محمدحسین بن حیدرعلی حکیم الهی
- علی مدرس زنوزی
- محمدحسین حکیم الهی قمشه‌ای
- محمدهادی بن محمدمهدی فرزانه
- محمدحسین حکیم صفا فریدنی اصفهانی
- حسن بن ملای شفائی اصفهانی
- محمود بن علی فیض کاشانی
- محمدحسن بن بهاءالدین فیض کاشانی
- عبدالله بن معین الدین فیض کاشانی
- احمد بن علم الهدی فیض کاشانی
- سید رحیم منورعلی شاه دهکردی
- جلال بن محمد حکیم کاشانی اصفهانی
- عبدالمحمود حقیقی
- محمدعلی حکیم الهی فریدنی
- عباسعلی آذر چالشتری اصفهانی
- علی‌محمد حکیم کرونی اصفهانی
- محمدعلی سهیلی
- سنجدانی
- حبیب‌الله بن رجبعلی فریبی طهرانی اصفهانی
- محمدشریف بن کلبعلی ورنوسفادرانی اصفهانی
- سلیما شیخ‌الاسلام طهرانی
- محمد بن محمدمهدی سیفی قزوینی
- سیف‌السادات طباطبایی جندقی
- رمضان صابر سیچانی اصفهانی
- سید محمد‌شفیع مستوفی حسینی مازندرانی
- سید رضا بن علی سیادت موسوی
- شهاب‌الدین یحیی سهروردی
- حسنعلی سوزی ساوجی
- عبدالکریم سیمای نطنزی
- نصرالله شهاب سمیرمی
- محمد بن ابوالقاسم سلیمانی
- علی بن محمد سلیم مازندرانی
- ابوطاهر صدرالدین احمد بن محمد سلفه اصفهانی
- سلونی اردستانی
- سید صادق حسینی نطنزی
- محمود فزونی
- عبدالغفار فریب اصفهانی
- سیدابراهیم بن حسین مرعشی آملی
- حسین بن سعد آمدی اصفهانی
- سید نظام الدین آل یاسین
- یوسف آل ابراهیم دهکردی
- محمدباقر حسینی نطنزی اصفهانی
- سید شمس الدین بن محمدرضا حسینی نایینی
- سید علی بن محمدعلی حسینی میبدی
- محمدحسن بن محمدعلی فروغی مبارکه ای اصفهانی
- محمود بن عبدالصمد فرهنگ
- حسن بن غلامحسین فرهنگ
- محمدعلی فرهنگ
- سید حسن فقیه امامی
- ناصح الدین ارجانی
- ابوالفتح نظنزی
- جعفر آل ابراهیم دهکردی
- سید محمد طبیب شعله اصفهانی
- اسماعیل غضنفری خوانساری
- محمدرضا طبیب سفله شرابی
- شاهین کاشانی
- سید علی میبدی
- محمود شریفی کاشانی
- سید محمد باقر عمادالاسلام شفتی
- محمد عماد‌الدین کاتب اصفهانی
- سید مهدی غضنفری خوانساری
- سید محمد تقی غضنفری خوانساری
- محمد مخدوم شریفی
- عبدالمجید سرشار قهفرخی
- محمد رضا شریعت طالخونچه ای
- حسین شریف
- سید مصطفی شریعت درچه ای
- ابوطالب بن محسن غواص قهفرخی
- مرتضی قلی خان عمان نائینی
- نورالله عمان سامانی
- علیرضا حسینی قائنی
- محمد سعید سرمد کاشانی
- محمد شریف سرمدی اصفهانی
- صدرالدین حسینی امامت
- نصیرالدین محمد ثانی اصفهانی
- سید علی مشتاق اصفهانی
- سید حسن حسینی هرندی
- سید ناصرالدین حجت نجف آبادی
- ابوشجاع ابوبکر محمد بن عبداللطیف خجندی
- سید احمد خاوری
- عزیزالله خانی
- سید حسین نجیبای استرآبادی
- ابو محمدعبد الله بن محمد خازن اصفهانی
- میر محمدعلی خاتون آبادی
- محمدحسین بن محمدصالح حسینی افطسی خاتون آبادی
- سید محمدحسین امام جمعه خاتون‌آبادی
- مهدی قمبوانی طالخونچه ای
- قاضی اسد کاشانی
- ابوالقاسم قاضی قراباغی
- باقر حمیدی
- حبیب الله شیرازی قاآنی
- حسن شایق اصفهانی
- محسن فیض کاشانی
- رحیم قاسمی
- جلال الدین حسین قاری اصفهانی
- درویش علی قائنی
- ابوتراب رئیس الخطاطین اصفهانی
- عبدالحسین ادیب فرهمند
- سید علی خاتون آبادی
- سید محمدحسین خاتون آبادی
- سید ابراهیم پوده ای
- عباس شاه زیدی
- غلامرضا فیروزیان
- جلال حیدریه
- مقما حلمی اردبیلی
- سید یوسف حکیم مازندرانی
- بهزاد حبیبی
- علی محمد حبیب آبادی
- محمدعلی بن درویش عباس حبیب آبادی
- محمد احمدی
- ابوالمظفر محمد ابیوردی کوفنی
- محمود بن یمین الدین طغرایی فریومدی
- ابن‌مرده احمد بن محمد اصفهانی
- محمدباقر ابوالفقراء گزی اصفهانی
- عزالدین علی بن فضل الله رواندی کاشانی
- علی محمد شریف اژه ای
- ابن فتی سلمان بن ابوطالب نهروانی
- ابن مسکویه احمد بن محمد رازی
- قاسم بن عیسی عجلی
- علی شریف کاشانی
- سیدمهدی الحسینی حسین آبادی
- محتشم قائنی
- محمدابراهیم فیض کاشانی
- محمدجعفر فیضی کاشانی
- حلمی حامدی شوشتری
- محمد حسین روضه خوان حافظ تبریزی
- زین العابدین حافظی
- حسین بن عبدالصمد حارثی
- عبدالصمد حارثی جبل عاملی
- محمدابراهیم حاج شریفی خوانساری
- علی اکبر حاج شریفی خوانساری
- مجتبی حاتمی لنکرانی
- سید زین العابدین حسینی لاریجانی
- محمد بن ابی طالب حسینی موسوی استرآبادی
- سیدرضا حسینی گلپایگانی
- تقی الدين محمد حسینی کاشانی
- سیدعلی اکبر حسینی
- سیدحسن حسینی جرقویه ای
- سیدمحمدحسین حسینی اصفهانی
- قاسم ابهری
- شاه‌طاهر حسینی دکنی
- سید محمدحسین بن سید ابراهیم حسینی بهشتی
- عبدالرسول قائمی
- سید حسن حسینی برزانی
- اسماعیل فیضی قمصری
- محمدحسن فیض کاشانی
- معزالدین محمدفیضی اصفهانی
- نظام الدین علی فیض کاشانی
- ابوالحسن جوهری
- کمال الدین چلبی بیگ تبریزی
- حسین جوهری فرد اصفهانی
- عبدالرحیم بن عبدالحسین حائری فصولی
- محمدحسن حکیم
- میرزا محمدهاشم چهارسوقی
- میرمحمدتقی چهارسوقی
- سید محمدهادی چاکر کاشانی
- محمدمحسن بن محمدرفیع گیلانی اصفهانی
- محمدتقی بن محمدقاسم جیلانی
- محمد ادیب‌زاده اشراقی
- ابوالقاسم همدانی ذوالریاستین
- سالک الدین محمد حموئی یزدی
- حسین ادیب سرشکی
- محمدابراهیم جوهری
- محمدحسن جناب
- مصطفی قلی سینا کرونی
- علی بن اسماعیل فنای اصفهانی
- علی‌محمد ادیب بیضائی
- محمدابراهیم ادیب
- رضا جولاه اصفهانی
- محمد ابراهیم جواهری
- رحیم یغمای جندقی
- محمدباقر ادیب گلپایگانی
- محمدعلی جناب فاضل
- جمالی کاشانی
- سید ابوالحسن طباطبایی زواره‌ای
- عبدالکریم اشراق بیرجندی
- عباسعلی ادیب حبیب آبادی
- جلال‌الدین بن جعفر جعفری کوهپایه‌‌ای اصفهانی
- سید جعفر جعفریان
- ابراهیم ادهم عزلتی خلخالی
- سید احمد جعفری
- سید محمد حسینی خوراسگانی
- سید محمدباقر حسینی
- نعمت الله حبیبی
- ابراهیم آرتیمانی ادهم
- سیدحسین فقیهی یزدی
- علی اصغر حبیبی
- ابراهیم جعفری
- سیدعلی حسینی رفیعی پور علوی
- عبدالله مرعشی اصفهانی
- سید حسنعلی حسینی نائینی
- جلال‌الدین حسینی موید الاسلام
- داوود حسنی طوسی اصفهانی
- حسن بیک تهرانی
- سیدحسین حسرت نائینی
- سید مرتضی حسامی
- سید محمدحسن حسامی
- حبیب الله شریف ساوجی کاشانی
- محمدسعيد بن محمدصالح اشرف مازندرانی
- محمداشرف علوی عاملی
- عبدالعلی سرشاد قهفرخی
- عبدالرزاق اشراق اصفهانی
- عبدالله اشتهای اصفهانی
- محمدصالح سامعای مازندرانی
- صفی الدین محمد سپهری زواره ای
- مهدی اسماعيلی
- محمد اسماعيلی
- علی عنایتی
- محمدعلی اسلامی
- ابوعبدالله خطيب اصفهانی
- محمدحسن بن جواد ادهم
- عباس فرات یزدی
- محمدحسین غروی اصفهانی
- حیدرعلی سرحدی قهفرخی
- عبدالرزاق اخضر زفره ای
- سید محمدباقر مجتهد گنجه‌ای
- اسماعیل فدایی آستانه ای
- شجاع‌الدین غضنفر کله‌جاری
- رمضان جانثاری لادانی
- محمدحسین فدای اصفهانی
- مهدی جزینی درچه ای
- سید هاشم سادات موسوی
- میر زین الدین جنتی جزی
- فخر شوشتری
- محمد بن هادی نائینی
- نجیب الدین جرفادقانی
- ناصح بن ظفر جرفادقانی
- احمد اشتری جوشقانی
- محمد غروی کاشانی
- ابوعامر جرواآنی اصفهانی
- رضا اشتری
- ابوالحسن علی بن محمدفتونی عاملی اصفهانی
- ظفرعلی جرأت اصفهانی
- محمد جبعی شحوری
- محمداسير گلپايگانی
- اسدالله اسماعيليان دهاقانی اصفهانی
- قطب‌الدین سحری خوانساری
- محمدمهدی استرآبادی
- محمدتقی جامی
- عبدالرحمان جامی
- نورالدین محمد اخباری
- محمدهاشم همدانی
- فرید الدین احول
- حفيظ استرآبادی‌اصفهانی
- سيدمحمد‌ازهر محمدآبادی
- سید علی‌اکبر حسینی حائری کاشانی
- محمدامين ازل اصفهانی
- محمد حسينی ازل قمی
- احمدرضا غفورزاده ورنوسفادرانی
- محمدتقی سپهر کاشانی
- سید محمد فاتحی برزانی
- سیدعلی اکبرفتوحی طباطبائی زواره ای
- ملا هادی سبزواری
- سیدحبیب الله فتوحی طباطبایی زواره ای
- حیدرعلی فایض اردبیلی
- ابن سینا
- نصرالله اردبيلی
- بديع‌الزمان اردستانی
- سیدابراهیم اردوبادی
- سيد محمدسعيد حسینی اردستانی
- شمس‌الدين محمد اردستانی
- محمد اردكانی
- محمدعادل اردستانی
- سید محمدباقر احمدی
- محمد نعیم سدهی اصفهانی
- سیدمحمد احمدی فروشانی
- سیدمحمد باقر محزون سدهی اصفهانی
- عبدالمولی اصفهانی
- مهدی آقازاده گلپایگانی
- محمدابراهیم آقازاده
- محمدهاشم حسینی موسوی صفوی
- آقاحقی خوانساری
- ابوالبقاء بن شاه ابوالولی موسوی ابرقویی
- سید ابوالحسن آل رسول شمس آبادی
- باقر آل ابراهیم دهکردی
- سید محمد فقیه احمدآبادی
- سید عباس فقیه احمدآبادی
- حبیب الله فضائلی
- سید ابوالفضل فصیحی چادگانی
- محمدرضا بیضایی
- ابوالقاسم علی بن حسن شافعی دمشقی
- علیرضا رفعت اصفهانی
- محمدبن علی حرفوشی شامی عاملی
- سید فضل‌الله حجازی قمشه ای
- ابوتراب حجاب اصفهانی
- محمدتقی آقانجفی اصفهانی
- ابوالحسن محمدبن احمد بن طباطبا اصفهانی
- سلمان حسابی نطنزی
- حسین مسرور سخن‌یار اصفهانی
- عباس ابرندآبادی يزدی حائری
- محمدحسین آیتی
- سید جعفر بن محمدحسین آیت میردامادی سدهی
- غلامحسین آهنی
- سیدحسین بن محمد علوی آوی
- عبدالرحمان سخاوتی
- ابراهیم آریانی نجف آبادی
- محمد حسن آرندی نائینی
- سیدمحمد فصیح الزمان شیرازی
- محمودبیک فسونی تبریزی
- تقی الدین محمد حزنی اصفهانی
- محمد آرانی
- کمال الدین حسین فسوی شیرازی
- حسن آقایوسف آرانی
- سید محمد رضا آتش فریدنی
- محمدحسین آجری یزدی
- احمد آبشاهی
- محمدحسن بن یعقوب آبابا
- سیدمحمدحسن سید آقائی( فانی یزدی)
- جوادفانی باکویی
- سید محمدرضا فانی موسوی هندوستانی
- ابوالحسن بن محمدکاظم صفای جاجرمی اصفهانی
- محمدباقر بن هدایت‌حسین جابری نائینی اصفهانی
- محمدفروغی اصفهانی
- بدرالدین جاجرمی
- محمد جاسبی
- محمدباقر مشیرالملک فاطمی طباطبائی نائینی
- محمودفرساد اردکانی
- محمدابراهیم همدانی
- ابوتراب ثقه الاسلام نایینی
- سیدمحمد فرزانه
- علی نقی فرزانه
- محمدفراهتی کاشانی
- سیدحسن طباطبایی زواره‌ای
- جعفر ساغر کنگاوری
- محمدابراهیم ساغر
- محمدجعفر سالک یزدی
- سید محمدحسن زنوزی خوئی
- محمدتقی جامع نائینی
- سید محمدعلی طباطبایی وفا زواره ای
- حبیب‌الله نیر اصفهانی
- ابوطالب فندرسکی
- رجبعلی تبریزی
- ابوالقاسم میر فندرسکی
- ابوالحسن فاضلی چالشتری
- فاضل کاشانی
- سید اسدالله فاضل
- محمدحسین فائق نیسیانی
- محمدنصیر فایض ابهری
- محمدحسین فارسی شیرازی
- سید روح اللّه كشفى
- عباس فایض شمس آبادی
- محمداسماعیل ذبیحی یزدی
- جمال الدین قدسى
- محمدكاظم مروج بیـدآبادى
- محمدرضا حسام الواعظین
- عبدالحسین قدسی
- سید محمد رضوی خوانساری
- محمدباقر فقیه ايمانى
- فریدون فاضل
- سید فخرالدین روضاتی
- نورالدین محمد حسین مجلسی چهره اصفهانی
- محمدباقر بهاء خواجویی اصفهانی
- محمدرفیع طباطبایی نائینی
- فتح‌الله جلالی
- حسن جابری انصاری
- سید بهاءالدین رضوی خوانساری
- جهانگیر خان قشقایی
- اسداللّه قمشه‌ای
- سید محمدباقر خوانساری
- سید محمدحسین مدرس صادقی
- عبدالجواد خطیب
- محمدباقر واثق همدانی
- عبدالکریم گزی
- سید محمد نجم‌الواعظین موسوی خواجویی
- سید محمدتقی مستجاب الدعوه اصفهانی
- یحیی مدرس بیدآبادی
- محمد همامی اصفهانی
- محمد هادوی
- علی مشفقی
- جلال‌الدین همایی
- زین‌العابدین موسوی خوانساری
- نجم‌الدین فاضل نوری
- محمداسماعیل حیرانی اصفهانی
- احمد صدرى مدرس ابهرى زنجانى
- سید محمدعلی مبارکه‌ای
- مهدی دولت آبادی
- سید مصطفی موحد محمدی
- علی اکبر نعمت اللهی
- آقا حسین خوانساری
- محمد حسین ضیاء اصفهانی
- محمد مسیح
- احمد منظور خوانساری
- علی محمد بن محمدعلی اژه‌ای
- نصرالله مسائلی
- محیی الدین محمد سُها
- سید عبدالوهاب مرشد اصفهانی
- سید عبدالرسول بزمی اصفهانی
- مرتضی عبد علی نعمت اللهی
- محمدحسین امین سیچانی
- بهاءالدین بن علی برهانی اصفهانی
- سید محمدبدیع موسوی درب امامی
- عبدالجوادبن عبدالرحيم باغبادرانى اصفهانى
- بابا رکن الدین
- حسن اهتمام
- احمد اهتمام
- نورالدین اشنی
- عبدالحسین محلاتی
- سید عبدالله ثقه الاسلام مدرس صادقی
- محمد رضا تنکابنی
- غلامرضا گورتانی
- بهاءالدین فاضل نوری
- محمدکاظم غمگین اصفهانی
- محمدحسین عنقا
- کمال الدین عاکف مجلسی
- محمدعلی عارفچه
- ابوالقاسم ذوقی
- عباسعلی معین الواعظین
- محمد فقیه دهاقانی
- محمدرضا نجفی مسجدشاهی
- حیدرعلی صلواتی
- سید طه بهشتی
- سید احمد بهشتی
- سید محمدتقی موسوی احمدآبادی
اساتید برجسته حوزه علمیه اصفهان
- علی منشار عاملی، دوره صفوی[۴۶]
- حسین بن عبدالصمد حارثی، دوره صفوی[۴۷]
- ملا عبدالله تستری، دوره صفوی[۴۸]
- شیخ بهایی، دوره صفوی[۴۹][۵۰]
- لطف الله بن عبدالکریم میسی، دوره صفوی[۵۱]
- مصطفی حسینی تفرشی، دوره صفوی[۵۲]
- میرداماد، دوره صفوی[۵۳]
- میرفندرسکی، دوره صفوی[۵۴]
- قاسم حسنی طباطبائی قهپایی، دوره صفوی[۵۵]
- محمدتقی مجلسی، دوره صفوی[۵۶]
- رجبعلی تبریزی، دوره صفوی[۵۷]
- رفیع الدین محمد بن حیدر حسنی طباطبائی، دوره صفوی[۵۸]
- آخوند ملا حسین بروجردی، دوره صفوی[۵۹]
- ملا محمدصالح مازندرانی، دوره صفوی[۶۰]
- رفیع الدین گیلانی، دوره صفوی[۶۱]
- محمدباقر محقق سبزواری، دوره صفوی[۶۲]
- آقا حسین خوانساری، دوره صفوی[۶۳]
- محمد بن حسن شروانی، دوره صفوی[۶۴]
- سلطان‌العلماء آملی، دوره صفوی[۶۵]
- خلیل بن غازی قزوینی، دوره صفوی[۶۶]
- جعفر بن عبدالله حویزی، قرن دوازده قمری[۶۷]
- سید نعمت‌الله جزایری، قرن دوازده قمری
- ملا محسن فیض کاشانی، قرن دوازده قمری[۶۸]
- آقا جمال خوانساری، قرن دوازده قمری[۶۹]
- محمد بن عبدالفتاح تنکابنی، قرن دوازده قمری[۷۰]
- محمد صالح خاتون آبادی، قرن دوازده قمری[۷۱]
- آقا حسین گیلانی، قرن دوازده قمری[۷۲]
- میرزا عبدالله اصفهانی افندی، قرن دوازده قمری[۷۳]
- ابوالفضل بهاءالدین محمد بن حسن اصفهانی، قرن دوازده قمری[۷۴]
- حزین لاهیجی، قرن دوازده قمری
- محمد اکمل اصفهانی، قرن دوازده قمری
- محمدصادق تنکابنی، قرن دوازده قمری[۷۵]
- عبدالله بن صالح بحرانی سماهیجی، قرن دوازده قمری[۷۶]
- محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی، قرن دوازده قمری
- محمد باقر بن حسن خلیفه سلطانی، دوره نادر شاه[۷۷]
- محمد تقی بن محمدکاظم الماسی شمس آبادی، دوره نادر شاه[۷۸]
- اسماعیل خواجویی، دوره نادر شاه[۷۹]
- ملا محراب گیلانی، دوره نادر شاه[۸۰]
- جعفر بن حسین خوانساری، دوره نادر شاه[۸۱]
- ملا علی نوری، دوره قاجار[۸۲]
- محمدتقی رازی، دوره قاجار[۸۳]
- محمدحسین فشارکی، دوره پهلوی
- عبدالحسین سیدالعراقین، دوره پهلوی
- سید محمد نجف آبادی، دوره پهلوی
- محمدرضا اصفهانی نجفی مسجدشاهی، دوره پهلوی
- میرزا عبدالحسین نجفی، دوره پهلوی
- سید مهدی درچه‌ای، دوره پهلوی
- محمدصادق خاتون‌آبادی، دوره پهلوی
- سید علی نجف آبادی، دوره پهلوی
- آقا نوراللّه اصفهانی، دوره پهلوی[۸۴]
- سید حسین خادمی، دوران اخیر
- سیّد عَبدُالْحسین طَیّب اصفهانی، دوران اخیر
- احمد فقیه امامی، دوران اخیر
- حسن فقیه امامی، دوران اخیر
- حسین مظاهری، دوران اخیر
موضوعات درسی
بیشتر موضوعات علوم اسلامی به صورت دوره‌ای و در سطوح بسیار بالا در مدارس حوزه علمیه اصفهان تدریس می‌شود که مهمترین آنها به شرح زیر است:
مدرسه‌ها
یکی از ویژگی‌های حوزه علمیه اصفهان، به خصوص در دوره صفویه، رونق مدرسه‌سازی در اصفهان بود. اکثر این مدارس توسط حاکمان و متحدان آنها ساخته شده است. برخی از این مدارس هنوز موجود و فعال هستند و برخی دیگر نیز به تدریج ناپدید شده‌اند:
.jpg){kind=link}
- مدرسه امامزاده اسماعیل، دوره صفوی[۹۱]
- مدرسه جلالیه یا احمدآباد، دوره صفوی[۹۲]
- مدرسه الماسیه، دوره صفوی[۹۳]
- مدرسه ثقه الاسلام، دوره صفوی[۹۳]
- مدرسه شفیعیه، دوره صفوی[۹۴]
- مدرسه شیخ الاسلام، دوره صفوی[۹۵]
- مدرسه ملا عبدالله، دوره صفوی[۹۶]
- مدرسه نیماورد، دوره صفوی[۹۶]
- مدرسه مریم بیگم، دوره صفوی[۹۶]
- مدرسه شاهزاده‌ها، دوره صفوی[۹۷]
- مدرسه جده بزرگ و جده کوچک، دوره صفوی[۹۸]
- مدرسه فاطمیه، دوره صفوی[۹۹]
- مدرسه کلباسی یا قرقچای بیک، دوره صفوی[۱۰۰]
- مدرسه میرزا تقی، دوره صفوی[۱۰۱]
- مدرسه مبارکیه، دوره صفوی[۱۰۲]
- مدرسه خواجه مَلِک مستوفی، دوره صفوی[۱۰۳]
- مدرسه اسماعیلیه، دوره صفوی[۱۰۴]
- مدرسه دار العلم، دوره صفوی[۱۰۵]
- مدرسه شاه یا مدرسه مسجد جامع عباسی، دوره صفوی[۱۰۶]
- مدرسه شیخ بهائی، دوره صفوی[۱۰۷]
- مدرسه میرزا عبداللّه افندی، دوره صفوی[۱۰۸]
اگرچه با تأسیس حوزه علمیه قم از اهمیت حوزه علمیه اصفهان در قرن گذشته کاسته شده است، اما مدرسه‌های علمیه این شهر هنوز پابرجاست و طلاب در حال فراگیری علم هستند. برخی از مدارس دینی که در سالهای اخیر در اصفهان تأسیس شده یا از گذشته باقی مانده است و اکنون باز است، به قرار ذیل است:
- مدرسه چهارباغ، دوران اخیر[۱۰۹]
- مدرسه سید، دوران اخیر[۱۱۰]
- مدرسه صدر بازار، دوران اخیر[۱۱۱]
- مدرسه صدر خواجو، دوران اخیر[۱۱۲]
- مدرسه عربان، دوران اخیر[۱۱۳]
- مدرسه کاسه‌گران، دوران اخیر[۱۱۴]
- مدرسه ناصری، دوران اخیر[۱۱۵]
- مدرسه نوریه، دوران اخیر[۱۱۶]
- مدرسه مریم بیگم، دوران اخیر[۱۱۷]
- مدرسه الغدیر، دوران اخیر[۱۱۸]
جستارهای وابسته
- حوزه علمیه (شیعه)
- حوزه علمیه قم
- حوزه علمیه نجف
- خاندان خوانساری
- حوزه علمیه خراسان
- [۹نواتوگ
[حوزه علمیه تهران]]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ "حوزه علمیه اصفهان - دانشنامه جهان اسلام". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ بلاذری, احمدبن یحیی. فتوح البلدان. p. ۳۰۸.
- ↑ کیهان, مسعود. جغرافیای کامل ایران. ۱. p. ۳۰۸.
- ↑ سلطان زاده, حسین. مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. به نقل از صورة الارض، ص۱۰۶. p. ۹۴.
- ↑ ابن‌عبر شاه, احمد بن محمد. زندگانی شگفت‌آور تیمور. ترجمه محمدعلی نجاتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ۱۳۳۹. p. ۵۰.
- ↑ "انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ "حوزه علمیه اصفهان - ویکی فقه". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ فقیهی, اصغر. آل بویه. p. ۳۰۱.
- ↑ سلطان‌زاده, حسین. تاریخ مدارس ایران. p. ۹۹.
- ↑ شبلی, نعمان. "آموزش قدیم در کشورهای اسلامی، ترجمه فخر داعی". آموزش و پرورش، سال نهم، شماره ۳ (۳): ۳۰.
- ↑ رفیعی مهرآبادی, ابوالقاسم. آثار ملی اصفهان. p. ۴۳۱.
- ↑ "رزومه علمی جناب آقای حسین سلطان زاده - صفحه اختصاصی". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ "کتاب تاریخ مدارس ایران ازعهدباستان تا تاسیس دارالفنون". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ هنرفر, لطف‌الله. اصفهان. p. ۱۶۰.
- ↑ اشپولر, برتولد. تاریخ مغول در ایران، ترجمه دکتر محمود میرآفتاب. p. ۳۱۵.
- ↑ اقبال آشتیانی, عباس. تاریخ مغول. p. ۲۵۶.
- ↑ اقبال آشتیانی, عباس. تاریخ مغول. p. ۳۰۸.
- ↑ اقبال آشتیانی, عباس. تاریخ مغول. p. ۲۵۹.
- ↑ المهاجر, جعفر. الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی (به العربية). p. ۶۶.
- ↑ دروویل, گاسپار. سفرنامه دروویل، ترجمه جواد یحیی. p. ۱۸۱.
- ↑ غفاری, ابوالحسن. تاریخ روابط ایران و فرانسه. p. ۱۵۵.
- ↑ مهاجر, جعفر. الهجرة العاملية إلی ايران في العصر الصفوي (به العربية).
- ↑ افندی اصفهانی, عبداللّه بن عیسی (1359). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. ۳. قم: چاپ احمد حسینی. pp. ۴۵۵-۴۶۰.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۴. pp. ۳۶۳.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۲. pp. ۳۲۱-۳۲۳.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۲. pp. ۳۶۰-۳۶۲.
- ↑ سبحانی, جعفر. موسوعة طبقات الفقهاء. ۱۲. قم: مؤسسة الامام الصادق. p. ۳۸۰.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۷. pp. ۱۴۵-۱۴۷.
- ↑ "حوزه علمیه اصفهان - ويکی شيعه". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ "MAJLESI, MOḤAMMAD-TAQI – Encyclopaedia Iranica" (به English). Retrieved 26 July 2021.
- ↑ "شیخ احمد مجتهد بیدآبادی". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ "محمدعلی شاه‌آبادی - ويکی شيعه". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ "سید حسین خادمی - ويکی شيعه". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ امین, سید محسن. اعیان الشیعه. ۶. pp. ۵۴-۵۶.
- ↑ امین, سید محسن. اعیان الشیعه. ۲. pp. ۳۳۱-۳۳۵.
- ↑ "مسجد شاهی، محمدرضا". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ امین, سید محسن. اعیان الشیعه. ۷. p. ۱۶.
- ↑ مدرس تبریزی, محمدعلی (1374). ریحانه الادب. ۷. تهران. p. ۲۵۲.
- ↑ تهرانی, آقابزرگ. طبقات اعلام الشیعه. ۲. pp. ۷۴۷-۷۵۳.
- ↑ "سید جمال‌الدین گلپایگانی - ويکی شيعه". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ تهرانی, آقابزرگ. طبقات اعلام الشیعه. ۱. p. ۳۰۹.
- ↑ امین, سید محسن. اعیان الشیعه. ۴. p. ۲۰۶.
- ↑ "عبدالله بن محسن اعرجی - کتابخانه مجازی الفبا". Retrieved 26 July 2021.
- ↑ تهرانی, آقابزرگ. طبقات اعلام الشیعه. قسم۳. p. ۱۲۱۰.
- ↑ تهرانی, آقابزرگ. طبقات اعلام الشیعه. قسم۲. pp. ۷۲۱-۷۲۲.
- ↑ واله اصفهانی, محمدیوسف (1372). خلدبرین: ایران در روزگار صفویان. تهران: چاپ میرهاشم محدث. p. ۴۳۰.
- ↑ واله اصفهانی, محمدیوسف (1372). خلدبرین: ایران در روزگار صفویان. تهران: چاپ میرهاشم محدث. pp. ۴۳۳-۴۳۴.
- ↑ مجلسی, محمدتقی بن مقصود علی. روضه المتقین فی شرح مَن لایحضُرُه الفقیه. ۱۴. قم: چاپ حسن موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی. p. ۳۸۲.
- ↑ مجلسی, محمدتقی بن مقصود علی. روضه المتقین فی شرح مَن لایحضُرُه الفقیه. ۱۴. قم: چاپ حسن موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی. p. ۴۳۴.
- ↑ واله اصفهانی, محمدیوسف (1372). خلدبرین: ایران در روزگار صفویان. تهران: چاپ میرهاشم محدث. pp. ۴۳۷-۴۴۳.
- ↑ واله اصفهانی, محمدیوسف (1372). خلدبرین: ایران در روزگار صفویان. تهران: چاپ میرهاشم محدث. pp. ۴۳۸-۴۳۹.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۷. pp. ۳۲۷-۳۳۸.
- ↑ واله اصفهانی, محمدیوسف (1372). خلدبرین: ایران در روزگار صفویان. تهران: چاپ میرهاشم محدث. pp. ۴۱۷-۴۱۹.
- ↑ افندی اصفهانی, عبداللّه بن عیسی (1359). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. ۵. قم: چاپ احمد حسینی. pp. ۴۹۹-۵۰۱.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۴. p. ۴۱۱.
- ↑ قمی, عباس (1385). الفوائد الرضویه فی احوال علماءالمذهب الجعفریه. ۲. قم: چاپ ناصر باقری بیدهندی. pp. ۷۰۶-۷۰۷.
- ↑ نصرآبادی, محمدطاهر (1378). تذکره نصرآبادی. یزد: چاپ احمد مدقّق یزدی. p. ۲۲۳.
- ↑ مدرس تبریزی, محمدعلی (1374). ریحانه الادب. ۶. تهران. p. ۱۲۸.
- ↑ خاتون آبادی, عبدالحسین بن محمدباقر (1352). وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری. تهران: چاپ محمدباقر بهبودی. p. ۵۳۲.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۴. pp. ۱۱۸-۱۲۰.
- ↑ تهرانی, آقابزرگ (1362). الذریعه الی تصانیف الشیعه. ۱۰. بیروت: چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی. p. ۲۷.
- ↑ نصرآبادی, محمدطاهر (1378). تذکره نصرآبادی. یزد: چاپ احمد مدقّق یزدی. p. ۲۲۰.
- ↑ افندی اصفهانی, عبداللّه بن عیسی (1359). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. ۲. قم: چاپ احمد حسینی. pp. ۵۷-۶۰.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۷. pp. ۹۳-۹۶.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۲. pp. ۳۴۶-۳۴۹.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۳. pp. ۲۶۹-۲۷۴.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۲. pp. ۱۹۲-۱۹۳.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۶. p. ۸۰.
- ↑ افندی اصفهانی, عبداللّه بن عیسی (1359). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. ۱. قم: چاپ احمد حسینی. p. ۱۱۴.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۷. pp. ۱۰۶-۱۱۰.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۲. p. ۳۵۲.
- ↑ جناب اصفهانی, علی (1371). الاصفهان (رجال و مشاهیر اصفهان). اصفهان: چاپ عباس نصر. p. ۱۹۱.
- ↑ افندی اصفهانی, عبداللّه بن عیسی (1359). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. ۱. قم: چاپ احمد حسینی. p. ۱۳.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۷. pp. ۱۱۱-۱۱۸.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۷. p. ۱۰۶.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۴. pp. ۲۴۷-۲۴۹.
- ↑ امین, سید محسن. اعیان الشیعه. ۹. p. ۱۸۸.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۲. p. ۸۸.
- ↑ خوانساری, محمدباقر. روضات الجنان فی احوال العلماء. ۱. p. ۱۱۹.
- ↑ تهرانی, آقابزرگ. طبقات اعلام الشیعه. طبقات: الکرام، قسم ۳. p. ۲۹۲.
- ↑ امین, سید محسن. اعیان الشیعه. ۲. p. ۴۰۵.
- ↑ مدرس تبریزی, محمدعلی (1374). ریحانه الادب. ۶. تهران. pp. ۲۶۱-۲۶۲.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1367). بیان سُبُل الهدایه فی ذکر اعقاب صاحب الهدایه، یا، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر. ۱. قم. pp. ۱۳۲-۱۳۸-۱۴۴-۱۴۶.
- ↑ جناب اصفهانی, علی (1371). الاصفهان. اصفهان: چاپ عباس نصر. p. ۱۰۳.
- ↑ امین, سید محسن. اعیان الشیعه. ۸. p. ۳۱.
- ↑ موحدابطحی, حجت (1376). ریشه‌ها و جلوه‌‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ. ۲. اصفهان. p. ۴۸۵.
- ↑ افندی اصفهانی, عبداللّه بن عیسی (1359). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. ۱. قم: چاپ احمد حسینی. pp. ۱۶۱-۱۶۲.
- ↑ امین, سید محسن. اعیان الشیعه. ۹. p. ۱۸۸.
- ↑ جناب اصفهانی, علی (1371). الاصفهان. اصفهان: چاپ عباس نصر. p. ۱۰۶.
- ↑ جناب اصفهانی, علی (1371). الاصفهان. اصفهان: چاپ عباس نصر. p. ۱۰۵.
- ↑ موحدابطحی, حجت (1376). ریشه‌ها و جلوه‌‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ. ۲. اصفهان. pp. ۱۰۸-۱۱۱.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. pp. ۱۰۰-۱۰۱.
- ↑ ۹۳٫۰ ۹۳٫۱ مهدوی, مصلح الدین (1367). بیان سُبُل الهدایه فی ذکر اعقاب صاحب الهدایه، یا، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر. ۳. قم. p. ۲۹۲.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. pp. ۱۶۸-۱۷۰.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. p. ۱۸۰.
- ↑ ۹۶٫۰ ۹۶٫۱ ۹۶٫۲ ارباب اصفهانی, محمدمهدی بن محمدرضا (1340). نصف جهان فی تعریف الاصفهان. تهران: چاپ منوچهر ستوده. p. ۷۲.
- ↑ ارباب اصفهانی, محمدمهدی بن محمدرضا (1340). نصف جهان فی تعریف الاصفهان. تهران: چاپ منوچهر ستوده. p. ۷۳.
- ↑ نصرآبادی, محمدطاهر (1378). تذکره نصرآبادی. یزد: چاپ احمد مدقّق یزدی. p. ۲۲۱.
- ↑ رفیعی مهرآبادی, ابوالقاسم (1352). آثار ملّی اصفهان. تهران. p. ۴۴.
- ↑ رفیعی مهرآبادی, ابوالقاسم (1352). آثار ملّی اصفهان. تهران. pp. ۴۳-۴۴.
- ↑ تبریزی, محمدزمان بن کلبعلی (1373). فرائدالفوائد: در احوال مدارس و مساجد. تهران: چاپ رسول جعفریان. pp. ۴۱-۴۲.
- ↑ موحدابطحی, حجت (1376). ریشه‌ها و جلوه‌‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ. ۲. اصفهان. pp. ۲۲۸-۲۲۹.
- ↑ ایمانیه, مجتبی. تاریخ فرهنگ اصفهان. اصفهان: دانشگاه اصفهان. p. ۸۲.
- ↑ موحدابطحی, حجت (1376). ریشه‌ها و جلوه‌‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ. ۲. اصفهان. p. ۱۰۶.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. p. ۱۳۸.
- ↑ جناب اصفهانی, علی (1371). الاصفهان. اصفهان: چاپ عباس نصر. p. ۱۱۰.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. p. ۳۰۶.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. p. ۶۲.
- ↑ جناب اصفهانی, علی (1371). الاصفهان. اصفهان: چاپ عباس نصر. p. ۱۰۹.
- ↑ ایمانیه, مجتبی. تاریخ فرهنگ اصفهان. اصفهان: دانشگاه اصفهان. pp. ۱۴۴-۱۴۵.
- ↑ ارباب اصفهانی, محمدمهدی بن محمدرضا (1340). نصف جهان فی تعریف الاصفهان. تهران: چاپ منوچهر ستوده. p. ۷۱.
- ↑ موحدابطحی, حجت (1376). ریشه‌ها و جلوه‌‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ. ۲. اصفهان. pp. ۳۱۶-۳۲۳.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. pp. ۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. pp. ۲۱۶-۲۱۸.
- ↑ مهدوی, مصلح الدین (1386). اصفهان دارالعلم شرق: مدارس دینی اصفهان. اصفهان: تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان. p. ۲۵۹.
- ↑ جناب اصفهانی, علی (1371). الاصفهان. اصفهان: چاپ عباس نصر. p. ۱۰۹.
- ↑ ارباب اصفهانی, محمدمهدی بن محمدرضا (1340). نصف جهان فی تعریف الاصفهان. تهران: چاپ منوچهر ستوده. p. ۷۲.
- ↑ موحدابطحی, حجت (1376). ریشه‌ها و جلوه‌‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ. ۲. اصفهان. pp. ۲۸۸-۲۹۵.
پیوند به بیرون
- برگزاری ۲۰ دوره آموزشی - تربیتی مرکز مشاوره حوزه علمیه اصفهان
- صدور ۹۰ مدرک سطح ۳ برای طلاب و روحانیون حوزه علمیه اصفهان
- پذیرش سالیانه ۱۲۰۰ نفر در حوزه‌های علمیه برادران اصفهان
- گزارش تصویری - نشست روحانیون سازمان بسیج اساتید و نخبگان حوزه علمیه اصفهان با دادستان
- گزارش تصویری - نشست هم اندیشی مدیران مدارس علمیه استان اصفهان