بانو امین

اطلاعات فردی و علمی
نام کامل	سیده نصرت بیگم امین
شهرت	بانو امین
زادروز	۱۳۱۲قمری
تاریخ وفات	۱۴۰۳قمری
مدفن	تکیه امین التجار
اساتید	سید ابوالقاسم دهکردی، آقا حاج شیخ ابوالقاسم زفره ای، آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی، و...
شاگردان	زینت السادات همایونی، بانو عفت الزمان امین، صدیقه سادات حکیمیان، و...
اجازه روایت از	عبدالکریم حائری یزدی، شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی، شیخ مرتضی مظاهری اصفهانی، و...
اجازه روایت به	آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی، سید محمدعلی روضاتی، سیدعباس حسینی کاشانی، و..
آثار	کتاب مخزن الئالی فی مناقب مولی الموالی، روش خوشبختی، جامع الشتات، و...
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی	مفسر، مدرس، مجتهد، نویسنده، و...

سیده نصرت‌بیگم امین(1312ق- ۱۴۰۳ ق) فقیه، عارف، حکیم و مفسر قرآن مشهور اصفهانی می باشد که با تأیید علماء و مراجع تقلید وقت به دریافت درجه اجتهاد و روایت نائل می گردد. او به بانو امین شهرت دارد.

زندگی‌نامه

ولادت

سیده نصرت بیگم امین معروف به بانوی ایرانی در اواخر ذی حجة 1312ق مطابق با ۱۲۶۵ ش در اصفهان متولد شد.هر چند بیشتر کسانی که در رابطه با شخصیت بانو مجتهده مطالبی نگاشته اند سال تولد او را در ١٢٦٥ش آورده اند لکن یکی از مولفین کتاب «زندگانی بانوی ایرانی» آن را سال ١٢٧٤ش قید کرده است.

خاندان

پدر او حاج سید محمد علی، ملقب به امین التجار اصفهانی، فرزند سیدمحمدحسن فرزند سیدمیرزا ملقب به میرمعصوم فرزند سیدمحمد فرزند عالم زاهد میرمعصوم خاتون آبادی بود. امین التجار یکی از افراد متدین و باسخاوتی بود که در اصفهان از شهرتی برخوردار بود. مادر بانو امین از زنان سیده و صالحه به نام زهرا، معروف به حاجیه بی بی، دختر حاج میرزا مهدی ملقب به جناب بود. این بانو هم اهل ذکر و عبادت بود و هم در کمک کردن به ضعیفان و فقرا کوشا بود. بانو امین چهارمین فرزند این خانواده بود.

یکی از سه برادر بانو امین به «حاج امین" مشهور و در اصفهان معروف بود. وی در دوره چهارم مجلس به نمایندگی از مردم راهی مجلس شورای ملی شد؛ لیکن بعداً به واسطه آزادی خواهی مورد غضب رضا شاه واقع و تبعید گردید.

در سیزده سالگی برای ازدواج بانو امین اقدام کردند و او با پسر عموی خود به نام حاج میرزا آقا، معروف به معین التجار ازدواج نمود. از هفت فرزند که در دامان او رویش یافتند، تنها یک پسر برای او باقی ماند و بانو این را امتحان الهی می دانست.

تحصیلات

در سن چهار سالگی معلمی برای او انتخاب کردند که زنی عالمه، مؤمنه، عفیفه و کم نظیر بود. او «خدیجه بیگم» نام داشت. بانو امین در زندگی نامه خود این استاد مکتب را چنین توصیف می کند: « و بلغت الی حد التدرس و التعلم فانتجبا لها معلمة عالمة مؤمنة عفیفة عدیمة العدیل و النظیرة فی زمانها و هی جدت و اهتمت باعلی وسعها فی تربیتها و تحسین اخلاقها ».

این در حالی بود که فضای حاکم بر آن ایام کمتر خانواده ای به خود اجازه می داد دختری را برای کسب دانش به مکتب یا مدرسه بفرستد و چه بسیار والدین که آموزش و آشنایی با خط و نوشتن را برای دختران خود جایز نمی دانستند.

او در دوازده، سیزده سالگی زبان عربی را یاد گرفت و به حدود بیست سالگی که رسید، اشتیاق به تحصیل علوم دینی پیدا کرد و معقول و منقول و فروع و اصول را فرا گرفت و عمرش که به چهل سال رسید، قوه استنباط احکام از روی دلائل تفصیلی برایش حاصل شد و از بعضی علما درخواست اجازه اجتهاد نمود.

در مورد اهتمام و جدیت در تحصیل علوم دینی توسط این بانو، استاد وی آیت الله میرسیدعلی نجف آبادی فرمودند:

علویه خانم، چنان مجد و ساعی هستند که هر وقت به خانه خواهرش رفته است، کتب خود را هم می برده و مطالعه می‌کرده است. روزی دختری از او فوت شده بود. من قطع کردم که تعطیل می کند. اما باز هم برای درس آمد، گفتم: امروز تعطیل کنید، مصیبت زده هستید. گفت: نه، منعی ندارد. او رفت به رحمت خدا، ما چرا تعطیل کنیم؟    

اساتید

با توجه به این که بانو امین به هیچ مدرسه یا حوزه ای نرفت و تعلیمات او فقط از طریق چند نفری بوده که برای تدریس به منزل او می آمدند، می توان از افراد زیر به عنوان استادان بانو امین نام برد:

• مرحوم آیت الله حاج میرسید علی موسوی نجف آبادی(فقه و اصول و حکمت)
• شیخ مرتضی مظاهری که وی عالم، فقیه و مجتهد بود.
• سید ابوالقاسم دهکردی، در نزد ایشان به تعلیم علوم اسلامی پرداخت.
• آقا حاج شیخ ابوالقاسم زفره ای(مقدمات صرف و نحو)
• میرزا علی اصغر شریف
• آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی
• حاج آقا سید حسین نظام الدین

از جمله علما و بزرگانی که بانو امین از آنها موفق به کسب اجازه روایی شده اند، می توان از حضرات آیات زیر نام برد:

•   سید میرزا آقا اصطهباناتی(در سال 1354ق)
• شیخ محمدکاظم شیرازی(در سال 1354ش)
• شیخ عبدالکریم حائری یزدی
• شیخ محمدرضا نجفی  اصفهانی
• شیخ مرتضی مظاهری اصفهانی
• سیدعلی نجف آبادی

شاگردان

شاگردان بانو مجتهده امین را به چند قسمت می توان تقسیم کرد:

• شاگردانی که به صورت منظم دروس حوزه را نزد بانو داشتند و از علم و عرفان وی بیشتر بهره بردند تنها دو نفر بودند:

1. بانو زینت السادات همایونی
2. بانو عفت الزمان امین

• شاگردانی که برخی از کتابها را بدون ترتیب خاصی و به خاطر عظمت موضوع آن نزد بانوی ایرانی یعنی مجتهده امین خواندند؛ همچنین کسانی که علاوه بر شاگردی آن استاد فرزانه، خود از اساتید مکتب فاطمه(س) بوده اند و بانوانی که از شاگردان اولیه مکتب فاطمه(س) و اولین دستاورد این مکتب بوده اند؛ عده‌ای دیگر بانوانی که علاوه بر شرکت در جلسات چهارشنبه، همواره همنشین بانوی ایرانی بوده اند و گروهی از زنان که در جلسه چهارشنبه شرکت کرده و پروش یافته وعظ و خطابه بانو بوده اند.

برخی از شاگردان بانو امین عبارت اند از:

1. صدیقه سادات حکیمیان
2. خانم غازی
3. مهرالسادات قلمکاریان
4. محبوبه گلستانیان
5. بتول افیونی
6. فخرالسادات ابطحی
7. حاجیه خانم ملاباشی
8. خانم فردوس مثقالی
9. ربابه الهی شهرکی
10. بدر السادات مدرس خاتون آبادی
11. فردوس مدرس هاشمی
12. زهرا چوب چینی

• همچنین بزرگانی در طول حیات این بانوی بزرگوار موفق به کسب اجازه روایی از وی شده اند که عبارتند از:

1. آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی
2. سیده زینت السادات همایونی
3. سیدعباس حسینی کاشانی
4. آیت الله شهید سیدمحمدعلی قاضی تبریزی
5. علامه سیدمحمدعلی روضاتی
6. علامه شیخ عبدالحسین امینی
7. شیخ عبدالله سبیتی
8. شیخ زهیرالحسون

سیره اخلاقی

بانوی ایرانی در کمال زهد و تقوا و سادگی می زیست و اهل تظاهر و تشریفات و بزرگ نمایی نبود. با قرآن و روایات الفتی ویژه داشت و بیشتر اوقات خود را، پس از انجام امور خانه به مطالعه می گذراند. کمتر با زنان خانواده و همسایه که هم سن و سال او بودند، به سر می برد و بیشتر به دنبال کسی بود تا او را درک کند و عمق ژرفای سخنش را دریابد و پیوسته مراقب نفس و واردات قلبی خود بود.

کتاب حقایق مرحوم فیض کاشانی همیشه بالای سر تخت او بود. با هیچ کس خشونت نمی کرد و تا می توانست با همه مدارا می‌کرد، حتی با کسانی که به ایشان ظلم می‌کردند. همیشه با اطرافیان با فضل و عدل و محبت برخورد می‌کردند.

زیباترین لحظه زندگی وی وقتی بود که افکارشان در لذائذ معنوی سیر می کرد و زمانی که پرده از جلوی چشمشان کنار می رفت و تسبیح موجودات را می شنیدند. به تمرکز اهمیت زیادی می دادند. کلام آخرشان برای نسل‌های آینده عبارت بود از: « توجه به خدا و تخلیه از غیر حق » بانو امین در حدیث چهلم، یعنی آخرین حدیثی که در اربعین الهاشمیه شرح می دهند، به مناسبت، وصیت نامه خود را نیز ایراد می فرمایند و ضمن تذکراتی به همه خواهران و برادران خود سفارش  می‌نمایند که در هیچ حال، چه در حال تندرستی و چه در حال سختی ... از او لحظه ای غفلت ننمایند و اوامر و نواهی او را ترک ننمایند.

وقتی از بانو امین درباره ی علم آموزی و کسب کمالات معنوی سؤال شد ایشان اظهار داشتند «اغلب معنویات ومعارف را از استادان فرا نگرفته ام و غالب نوشته هایم با ارشاد خدا و کمک او بوده است».

از خصوصیات بارز او این که در همان زمان‌هایی که به درجه اجتهاد رسیده و مفسر و محدث و عارف بود، یک زن بسیار طبیعی در همه وظایف زنانه بود و در عین حرکت صعودی و رسیدن به قرب الهی، از وظایف طبیعی خارج نشده و یک انسان معمولی بود.

البته وی به دلیل این که اوقات زندگی شان به فراگیری درس و علم گذشت بیشتر در خانه بودند و کمتر خارج می‌شدند ولی در ایامی که لازم می دیدند باید دفاعی صورت بگیرد و کاری انجام شود از منزل خارج می شدند و به تدریس و راهنمایی بانوان می پرداختند.

یکی از توصیه‌های وی به خانمها این بود که زن علاوه بر وظایفی که از لحاظ خانه داری، شوهرداری و بچه‌داری دارد، وظایف دیگری نیز دارد. می گفتند این صحیح نیست کسی برود در گوشه‌ای بنشیند یا درس بخواند، عبادت کند و هیچ کاری برای مردم انجام ندهد.

رمز موفقیت این بانو را می توان در این 3 مورد برشمرد:

   1ـ خلوص و تقوی و معنویت و تهذیب روح و مجاهده با نفس و توجه به کمال و سیرالی الله و فنای در حق.

  2ـ ولایت و اتصال و توسل به اهل بیت عصمت و طهارت(ع). کتاب مخزن اللئالی که در فضایل مولی المولی، حضرت علی(ع) نوشته اند، روشنگر معرفت و محبت و اتصال ایشان به آل محمد(ع) است.

  3ـ ثبات و استقامت و تحمل شداید در راه رسیدن به هدف که در کتاب نفحات الرحمانیه به گوشه ای از آنها اشاره فرموده‌اند و ترجمه قسمتی از آن چنین است:

من در زمان کودکی و اوایل جوانی بسیار مایل و حریص به مطالعه کتابهای علمی و گوش دادن به مواعظ دینی بودم و هرگاه نزدیکان من مشغول به تفریح می‌شدند من به مطالعه مشغول می‌شدم، آنها مرا طعنه می‌‌زدند و بر من اعتراض می‌کردند و می‌گفتند تو مشغول مطالعه می‌شوی و تفریح را رها می‌کنی؟! این کار عاقلانه نیست، بلکه از بطالت و کسالت است و من به خاطر اشتیاق شدیدی که به مطالعه داشتم، سخنان ناروا و استهزای آنان را تحمل می‌کردم و چنان خود را می‌یافتم که گویا از امور لهو و مزخرفات دنیا اعراض دارد و به اینها انس نمی‌گیرد، بلکه قلبم به چیز دیگری بستگی دارد. با اینکه مطلوب و محبوبم برایم مشخص و ممیز نبود و از هر عالم و واعظی چیزی از اوصاف حق تعالی می شنیدم، قلبم به سخن او میل مفرطی  می‌نمود و گویا سر تا پا گوش می‌شدم که سخن او را بشنوم و برای استماع صفات حق تعالی حریص بودم و پیوسته این چنین بودم تا اینکه به تحصیل علوم عربی راغب شدم و به تحصیل مقدمات از صرف و نحو و غیرها، از مقدمات فقه و منطق و حکمت مشغول شدم. خدا می داند که این راه را با چه سختی و اضطرابی گذراندم و چگونه مشقت‌هایی که از زخم زبان دوستان و استهزای آنها به من وارد می   شد، تحمل کردم.

سیره عبادی

این بانوی ایرانی سجده های طولانی داشت و در قنوت این دعاها را زیاد می خواند: « الهی هب لی کمال الانقطاع الیک وأَنر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیک .... »؛ « ربنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمة »

  وی ساعات خاصی برای عبادت اختصاص می‌داد و هیچ‌گاه مطالعه و برنامه‌های دیگر وی مانع از عبادت و راز و نیاز او نمی شد.

جایگاه

جایگاه علمی

فرزند بانو امین می گوید:

ایشان زنی مؤمن بود که در عین حالی که درس می خواندند و درس می‌دادند، به جریانهای روز هم کاملاً واقف بودند. معتقد بودند که زن در عین حال که تحصیل می کند، درس می خواند، باید در جامعه وارد شود، باید به جامعه خدمت کند، باید درس امروز را یاد بگیرد و باید علم امروز را بداند.

مرحوم حجت الاسلام والمسلمین صفوی قمی از شاگردان بانو امین در مورد علم و عرفان بانو چنین می‌گوید:

بنده مدتها خدمت مرحومه بانو حاجیه خانم امین تلمذ می کردم و تا حدی عرفان را از ایشان فرا گرفتم. پنج شنبه ها خدمت ایشان می‌رفتم و مطالب عرفان را برای من بیان می کردند؛ بخصوص مطالبی را که در نفحات الرحمانیه هست، برای من شرح می‌دادند. این بانوی معظمه از نظر فقهی به مقام اجتهاد رسیده بودند، فلسفه را هم خوب می دانستند، ولی مهم برای ایشان عرفان بود. مرحوم آیت الله حاج آقا رحیم ارباب با آن مقام علمی و معنوی نفحات را به من دادند و فرمودند این کتاب را بگیرید و ببینید این زن چه معنویتی دارد!

   رهبر معظم انقلاب در سخنرانی خود در دیدار روحانیون و طلاب حوزه علمیه اصفهان درمورد این بانوی بزرگوار چنین فرمودند:

  این حوزه ( اصفهان)، حوزه ای بود که در یک دوره، یک مجتهد و فقیه و فیلسوف زن در آن پرورش یافت. مرحوم علامه طباطبائی آن فیلسوف و فقیه و مفسر، از ایشان تعریف می‌کردند. 

جایگاه اجتماعی

از علما و مفاخر اصفهان و دیگر شهرهای ایران و حتی خارج از ایران که وصف وی را می شنیدند، مشتاق دیدن این بانوی بزرگوار می شدند که از آن جمله می توان حضرات آیات و حجج الاسلام زیر را نام برد:

استاد علامه سیدمحمدحسین طباطبائی، استاد محمدتقی جعفری، علامه مبارز شیخ عبدالحسین امینی، شیخ عبدالله سبیتی، حاج آقا رحیم ارباب، شیخ زهیرالحسوان.

علامه محمدتقی جعفری درباره بانوی ایرانی  می‌گوید:

« ...نظر به مقامات عالیه روحی که بانوی ایرانی در آن موفق شده اند، باید ایشان را از گروه نخبه‌ای از دانشمندان به شمار آورد که به اضافه فرا گرفتن دانش، به تولد جدید در زندگانی نایل می شود.»

همچنین بانو علویه همایونی می‌گوید:

   ایشان دانشمندی بوده اند، باذوق، عارف، متواضع، خوش برخورد، موقر، با مهارت، پرهیزگار، ساکت و کم حرف، بدون تکلف و تجمل، از دوستان و شیفتگان اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، بسیار   علاقه مند به مطالعه، از مخلصین و محبین و مطیعین حق تعالی و مبلغ و مروج اسلام، چنان که چندین سال در منزل خود مبلغ و مدرس و موعظه‌گر جامعه زنان بود و بعد از افتتاح مکتب فاطمه(س) و با وجود کهولت سن، هفته ای دو روز در این مؤسسه تفسیر قرآن و سخنرانی داشتند. وجود مقدس و مطهرش آن چنان روحانی و مستغرق در عالم عرفان و معنویت بود که هر وقت انسان او را می دید، مجذوب جذبه معنویت او شده، در پرتو نورانیت و نفس مطمئنه او، در خود احساس شادی و نورانیت می‌نمود و احساس می کرد که در اثر مجالست و تشرف به محضرش، روح و روان انسان اوج می گیرد، پرواز می کند و با جهانی دیگر مأنوس می گردد.

آثار و فعالیت ها

معاد یا آخرین سیر بشر

ترجمه اربعین الهاشمیه به قلم بانو امین

جامع‌الشتات به قلم بانو امین

آثار

از بانوامین آثار متعددی برجا مانده است. وی همواره تأکید داشت ناشناخته بماند و به همین دلیل کتابهایش با نام «بانوی ایرانی» به چاپ می رسید. آثار قلمی ایشان در بعد اخلاقی بسیار درخشان و از حیث معنوی در جایگاهی والا قرار دارد؛ از جمله آثار او عبارت اند از:

1. «سیر و سلوک در روش اولیاء و طریق سیر سعداء »(بیان هشت مرحله سیر به سوی خدا و راه یافتن به ملکوت و ذکر حدیثی از پیامبر گرامی اسلام(ص))
2. معاد(آخرین سیر بشر)
3. اخلاق و راه سعادت بشر(ترجمه کتاب طهاره الاعراق ابن مسکویه)
4. کتاب اربعین هاشمیه که اولین تألیف ایشان به زبان عربی است.
5. کتاب مخزن الئالی فی مناقب مولی الموالی
6. یک دوره کامل تفسیر قرآن: تحت عنوان «مخزن العرفان» در پانزده جلد
7. روش خوشبختی؛ در این کتاب سعی شده است معنای « سعادت و خوشبختی » و راه نیل به آن با زبانی ساده و همراه با اندرزهای نیکو به خواهران ایمانی ابلاغ شود.
8. جامع الشتات؛ این کتاب شامل مجموعه سؤال‌هایی است که در زمینه‌های گوناگون از طرف علماء از بانو شده و جواب‌هایی که بانو به این سؤالها داده‌اند.
9. النفحات الرحمانیه فی الواردات القلبیه.

فعالیت‌ها

بانو امین عمر خود را صرف تعلیم و تربیت کردند و تلاش و اهتمامی که ایشان در زمینه فعالیتهای فرهنگی و تأسیس مدرسه و حوزه علمیه خواهران داشتند، در خور ذکر و توجه است. اگر به سنوات عمر این علویه محترمه دقت کنیم، متوجه می شویم جز چند سال اواخر که همزمان با استقرار جمهوری اسلامی بود، بیش از 90 سال عمرشان در دوران پرفراز و نشیبی طی شد که برای زن ایرانی، دورانی حیاتی و اساسی بوده است؛ دورانی که نشان دهنده عمق نگرش وی در جهت‌دهی به جامعه زنان کشور ماست و حافظ هویت آنان در برابر تهاجماتی است که در طی این دوران طولانی جریان داشته است.

   بانو امین از همان دوران تحصیل، با تدریس و پاسخگویی به پرسشهای دینی و ارشاد دختران و زنان، پایه‌گذار حرکتهای علمی و معنوی زنان در عصر خود شد. در سالهای بعد نیز با تأسیس مدرسه دخترانه و حوزه علمیه خواهران به فعالیتهای اسلامی خویش، در مقابله با جریانی که در جهت تبدیل زن مسلمان به زن مصرفی و تجدد زده غربی آغاز شده بود، قوت بیشتری بخشید که آثارش تاکنون نیز باقی است.

   از سوی دیگر، با نگارش مقاله ها و کتابهای سودمند، به روشنگری و پاسخگویی به پرسشها و تحلیل مسایل زمانه پرداخت. در کتاب روش خوشبختی به تفصیل، مسأله حجاب و کشف حجاب را مورد بحث قرار داده و زنان مسلمان را به حفظ هویت اسلامی و مقاومت در مقابل فسادی که در آن زمان در سراسر ممالک اسلامی شیوع پیدا کرده بود، دعوت کرده است.        

وی در اصفهان مدرسه ای برای بانوان تأسیس نمود و در آنجا به تعلیم و تربیت دختران و بانوان اصفهانی پرداخت. باتوجه به حس اخلاقی اجتماعی و دینی که این بانو داشت در سال 1344 شمسی حوزه ای به نام «مکتب فاطمیه» برای خانم‌ها تاسیس کرد. در مکتب فاطمه علاوه بر ثبت نام دوشیزگان، از بانوان نیز نام نویسی می شد و بر این اساس، مکتب با برنامه‌ریزی فعالیت خود را با تدریس سه زبان یعنی ادبیات عرب، شامل صرف و نحو و قرآن و دیگر مقدمات عربی، ادبیات فارسی، شامل املاء و انشاء و قرائت و دستور زبان فارسی و زبان انگلیسی شروع نمود.

از دیگر خدمات این بانو تاسیس «دبیرستان دخترانه امین»در سال 1344ش بود. از امتیازات این دبیرستان این بود که علاوه بر اجرای برنامه‌های هفتگی، برنامه‌های دینی هم برگزار می‌شد و حتی خود خانم امین هفته‌ای یک روز در آن دبیرستان برنامه تفسیر قرآن داشتند. امتیاز دیگر این دبیرستان این بود که بر خلاف دبیرستانهای دولتی فقط از دبیران زن استفاده می شد.

وی باتوجه به وضع زمانه برای اسلام احساس خطر کردند و دعوت کانون جهان اسلام یرای سخنرانی را پذیرفتند و جلسات هفتگی برگزار کردند.

وفات

وی سرانجام در 23 خرداد ماه ١٣٦٢ ش مطابق با اول ماه مبارک رمضان سال ١٤٠٣ ق فوت کردند. پس از تشییع بسیار با شکوه و کم نظیر در تکیه امین التجار جنب تکیه حاج آقا مجلس مقابل تکیه مرحوم بروجردی در تخت فولاد به خاک سپرده شد.

سپیده کاشانی منظومه‌ای در تجلیل و در سوگ بانو امین سروده است:

بانک رحیل، خاک وطن را فرا گرفت		اسلام شد به ماتم و رنگ عزا گرفت
****
بانوی بانوان جهان شد شفیع او		گر در کنار کوثر میعاد جای گرفت

همچنین ماده تاریخ فوت بانو به سال قمری چنین است: « فادخل عبدی فی جنتی »

منابع

• عقیلی، احمد، تخت فولاد اصفهان، زیرنظر اصغر منتظر القائم؛ با همکاری مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد (دانشنامه تخت فولاد اصفهان)، چاپ دوم، اصفهان، کانون پژوهش، 1385.
• مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران استان اصفهان، طلایه‌داران پارسایی(بانوان عالمه اصفهان از قرن اول هجری تا عصر حاضر)، قم: مرکز نشر هاجر، ۱۳۹۶.
• ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان، اصفهان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵ش.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.