سید محمدعلی روضاتی

سید محمدعلی روضاتی

سید محمدعلی روضاتی (۱۳۰۸-۱۳۹۱ش) مشهور به علامه روضاتی، از عالمان شیعه، کتاب‌شناس و تراجم‌نگار در قرن چهاردهم و پانزدهم قمری در اصفهان و از نوادگان سید محمدباقر خوانساری بود.

زندگی‌نامه

ولادت

سید محمدعلی روضاتی، از نوادگان سید محمدباقر خوانساری، در ۲۴ آذر سال ۱۳۰۸ش مطابق با ۱۳ رجب سال ۱۳۴۸ق در اصفهان متولد شد.

خاندان

پدرش میرزا محمدهاشم چهارسوقی و مادرش بانو بهجت الشریعه دختر سید حسن چهارسوقی بن میر سید مسیح بن صاحب روضات بوده است.

حاج سید محمدعلی روضاتی از احفاد صاحب روضات و دارای نسب مشترک با برخی از خاندان های علمی بزرگ شیعه مانند: کاشف الغطاء، نجفی مسجدشاهی و سادات صدرعاملی است. پدر او آیت الله میرزا سید محمد هاشم -غریق در شط کوفه- فرزند میر سید جلال الدین بن میرزا سید مسیح بن صاحب روضات بود.

فرزندان

او در سال ۱۳۳۳ش با دختر سید محمدهاشم موسوی غروی ازدواج کرد که حاصل آن پنج فرزند بود.یک پسر و چهار دختر ، فرزند ذکور او به نام امیر سید حسن دارای دکترای فیزیک و عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان است.

کودکی

در ۸ سالگی پدرش از دنیا رفت و سرپرستی او را جد مادری‌اش میرزا سیدحسن چهارسوقی عهده‌دار شد.

سفرها

محمدعلی روضاتی تحصیلات جدید را در مدارس اصفهان گذراند و تحصیلات دینی را در سال ۱۳۲۴ش در مدرسه صدر اصفهان آغاز کرد.

اقامت در قم سبب گردید تا با آیت‌الله مرعشی نجفی آشنا شود و علایق مشترک میان آن دو، به دوستی پایدار انجامید.

روضاتی همچنین سفرهای بسیاری به عربستان و عراق و شهرهای مختلف ایران داشته و بیش از سی نفر از مجتهدان و عالمان به او اجازه روایت و اجتهاد داده بودند.

تحصیلات

سید محمدعلی علوم جدید را از چهارم ابتدایی تا متوسطه در دبستان و دبیرستان فرهنگ و چهارم متوسطه (دهم قدیم) را در دبیرستان سعدی اصفهان در سال 1324ش به پایان رساند. نخستین معلم قرآن کریم و تعلیمات اولیه او در سال1355-1356ق میرزا علیرضا محمد شفیعی بود. در اوان بلوغ نزد آقا شیخ محمد حسین ادیب تعلیم خط گرفته و نصاب الصبیان و رساله عملیه مجتهد وقت و حساب و غیره خوانده است. در سال1324 وارد مدرسه صدر بازار و آموختن علوم حوزوی شد.

اساتید

وی تحصیلات مقدماتی را در اصفهان گذرانید و سپس به قم رفت و در حوزه این شهر از اساتید زیادی بهره برد. اساتیدی از جمله:

• محمدحسین مشکی (مقدس) (درس معالم)

• شیخ محمدحسین عالم نجف‌آبادی (شرح لمعه )

• شیخ هبةالله هرندی (مکاسب)

• شیخ محمدرضا جرقویه‌ای صلصالی (مکاسب)

• محمد صدوقی

• سید محمدباقر سلطانی طباطبایی

• میرزا ابوالفضل زاهدی قمی

• میرزا محمد مجاهدی

• مرتضی حائری

• آیت‌الله بروجردی(درس خارج)

• سید محمدباقر ابطحی

جایگاه

جایگاه علمی

آیت الله روضاتی خود از مشایخ بزرگ اجازه حدیث در دوران معاصر به شمار می رفت و برخی از علما و دانشمندان و فضلای اخیر مسلمان ایرانی و عرب از ایشان روایت می کنند که به نام برخی از آنها اشاره می شود:

• سید مصلح الدین مهدوی

• سیدحسن فقیه امامی

• سید محمدرضا شفیعی

• حاج شیخ هادی نجفی

• حاج سید شیخ حسن مظاهری

• حاج شیخ رضا مختاری

• حاج سید عبدالستار الحسنی البغدادی

• سید احمد سجادی

• دکتر حسینعلی محفوظ

• حاج شیخ ناصر باقری بیدهندی

• سید مهدی شفتی

• دکتر حامد ناجی

• شیخ مجید هادی زاده

• شیخ مهدی باقری

• شیخ علی صدرایی خویی

• شیخ علی نجفی

• سید محمدرضا شفتی

• محمد بن عبدالله آل رشید

• سید علی طباطبایی

• شیخ محمود ارگانی

• سید حجت موحد ابطحی

• حاج سید محمد طباطبایی

• حاج شیخ محمد سمامی حائری

• شیخ محمدرضا هاتفی تبریزی

• سید محمدصادق اشکوری

• سید محمدجعفر اشکوری

• شیخ محمدکلباسی

• شیخ حیدرعلی کلباسی

شیخ عباس کاشف الغطاء

نام آیت الله سید محمدعلی روضاتی در جای جای کتب رجالی، انساب، فهرست نسخه های خطی، مکاتبات با شخصیت ها، مقدمه، مصححین نسخ خطی و مانند آن، اسمی آشنا و گرانقدر است.

آیت الله روضاتی علاوه بر آموختن دانش جدید تا سطح دیپلم متوسطه عمومی که در آن زمان( سال1324ش) او را در شمار طبقه تحصیل کرده ها قرار می داد، به این حد اکتفا ننمود و راه نیاکان خود را با یادگیری دروس حوزوی دنبال کرد و به مدارج عالی در علوم اسلامی دست یافت. او علاوه بر اخذ اجازه اجتهاد از سوی آیت الله کاشف الغطاء موفق به اخذ اجازات حدیث پیش از سن بیست سالگی گردید.

هرچند متون فقهی و اصولی را به دقت خوانده بود و مانند بسیاری از دوستان و هم مباحثه ای هایش می توانست آن رشته را دنبال کند، عمر خود را در فنون و دانشهایی سپری کرد که اهل علم کمتر به آنها وقعی می نهادند و به تدریج به فراموشی سپرده شده بودند. با اینکه از کودکی یتیم گردید اما تربیت مربی دلسوز او آیت الله چهارسویی و عشق به حفظ آثار خاندان و تُراث علمای امامیه و از سوی دیگر آشنایی با بزرگانی مانند معلم حبیبآبادی(از سال1325ش) و شیخ آقا بزرگ تهرانی، او را به وادی پژوهش و مطالعه و تصحیح و نگاشتن تعالیق و حواشی انداخت و در علوم تراجم نگاری، کتاب شناسی و نسب شناسی تجارب ارزشمندی اندوخت.

روضاتی از همان ابتدای مطالعات خود متوجه شد که یکی از منابع اصلی و مآخذ اولیه بسیاری از تراجم نگاران و کتاب شناس ان و مورخان متأخر، سخنان و نکات جدش در کتاب نفیس » روضات الجنات « است. از این رو عزم خود را بر تصحیح و تحقیق روضات و تنقیح عالمانه ای از آن جزم نمود و به همین قصد، به جمع آوری کتب و رسائل و نسخه های خطی و چاپی اقدام نمود تا مواد و مصادر و منابع روضات را فراهم آورد. به تدریج دامنه خرید و تهیه کتاب و نسخه های نفیس گسترش یافت و او هر کتاب و منبعی را که به کتابخانه می افزود، مطالعه می کرد و بر بسیاری از آنها حواشی مفید و تعلیقات محققانه ای می نوشت که هر یک خود می تواند به مثابه اثری مستقل به زیور طبع آراسته شود. وی همچنین دارای طبع شاعری بوده و تخلص » شریف« داشت.

سید محمدعلی روضاتی با صبر و بردباری مثال زدنی، دقت و پشتکار حیرت آور، سختگیری و وسواس علمی خاص و احتیاطی فوق العاده، به نوشتن مقدمه بر آثار علما، تصحیح و تحشیه ی آنها، تهیه فهارس برای برخی منابع مهم، تألیف مقالات، تصنیف کتب و رسائل و احیای بسیاری از متون کهن و ارزشمند شیعی همت گمارد و حاصل قلم و تلاش او امروز از مآخذ و منابع اصلی تراجم پژوهان، مورخان، نسب شناسان، کتاب شناسان و سایر محققان علوم و معارف اسلامی به شمار می رود.

استاد همایی در دوران نوجوانی و جوانی محقق روضاتی به سال 1366ق چنین می نویسد:

» بهترین یادگاری که از او (میرزا محمد هاشم) باقی مانده، پسرش آقا میرزا محمد علی روضاتی است که در قم به تحصیل اشتغال دارد و عن قریب چراغ دودمان خواهد شد «.

و در اثر دیگر خود باز چنین نوشته است:

» از وی (میرزا محمد هاشم) یادگاری گرانبها (آقا میرزا محمد علی روضاتی) مانده که امید ترقی در وی بسیار است«.

در نامه های بعدی، استاد همایی از علامه روضاتی به حضرة السیدالفاضل الجلیل النبیل و حضرة السدید الفاضل الوحید الفرید « یاد کرده است .

آثار و فعالیت ها

آثار

محمدعلی روضاتی از سال ۱۳۵۷ش تا پایان عمرش به خلوت‌گزینی روی آورد و بیشتر به مطالعه و تحقیق مشغول بود. او به دلیل حفظ آثار خاندان روضاتی و میراث مکتوب عالمان شیعه و از سوی دیگر، آشنایی با معلم حبیب‌آبادی و شیخ آقابزرگ تهرانی، در علوم تراجم‌نگاری، کتاب‌شناسی و نسب‌شناسی تجارب اندوخت و به مطالعه، تحقیق و تألیف روی آورد و آثاری از خود به جای گذاشت.

تصحیح کتاب روضات الجنات از جمله کارهای روضاتی بود تا آن‌جا که به جمع‌آوری کتب، رساله‌های علمی و نسخه‌های خطی و چاپی اقدام کرد تا مصادر و منابع روضات را فراهم آورد.

تالیفات و آثار چاپ شده او:

1- «زندگانی آیت الله چهارسوقی»

2- «جامع الانساب»، در مشجرات نسب، احوال، آثار، تواریخ و مزارات فرزندان امام همام، حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در چندین مجلد

3- «شرح روضات الجنات فی تراجم العلماء و السادات»

4- «فهرست کتب خطی اصفهان».

5-«نخستین دو گفتار» که گفتار نخست پیرامون گوشه هایی از احوال و آثار علمای بزرگ خوانسار مهاجر به اصفهان و سیری در اجازه نامه ها.

6-«دومین دو گفتار» گفتار نخست آن «سعدیه»، در شرح احوال و آثار محمدسعید قاضی و محمدسعید حکیم، گفتار دوم «تونیه» در بیان احوال و آثار ملا محمدعلی تونی خراسانی

7- «تکمله الذریعه الی تصانیف الشیعه» در دو مجلد.

8- «تکمله طبقات اعلام الشیعه»

9-«هدیه نجفیه» در شرح احوال آقا میر سید محمد مدرس نجف آبادی، آقا سید عبدالله ثقه الاسلام و آقای حاج شیخ مهدی نجفی نوشته است

10- « آثارالتقوی» رساله ای در شرح حال صاحب«مکیال المکارم»

11- « مرآه الزمن أو الوجیزه المستحسن فی الاجازه لسیدنا الفقیه الامامی الحسن»، اجازه نقل روایت از سوی علامه روضاتی برای آیت الله حاج آقا حسن فقیه امامی است و آثار چاپ نشده و مقالاتی از ایشان به یادگار مانده است

از آثار منتشر نشده او:

• «رساله خاصه حول عقاید ابن عربی و صاحب المثنوی« 

• «الدلیل االحسن فی الاجازة الاخ الفاضل مظاهری الحسن «

• «ریاض الابرار، مستدرک الجزء 25 من البحار فی اجازات علمائناالاخیار« که دو جلد آن تدوین شده است.

 *« کواکب منتشره در احوال اعیان شجره « که در سال 1366ق تألیفات شده است.

• « عترت طاهره « در فضایل و تواریخ چهارده معصوم که از دویست کتاب از آثار علمای عامه و خاصه تألیف شده است.

• « تذکرة النسابین « شرح حال یک هزار نسابه و تبار شناس و بررسی آثار موجود و مفقود آنان.

مقالات:

• «رساله داوودیه« در بررسی اسناد و مدارک تعیین محل دفن امامزاده داوود در منطقة فرحزاد تهران.

• « قصص الانبیاء«

• «اجازات روایتی دو محقق خوانساری «

• «نکاتی پیرامون امثال و الحکم دهخدا «

• «ملاحظاتی درباره کتاب خلاصة السیر محمد معصوم «

فعالیت ها

سید محمدعلی روضاتی پس از اتمام تحصیلات و مراجعت به اصفهان، بنا به خواست مردم و به‌همراه دوست خود محمدمهدی نواب لاهیجی به تهیه و تنظیم اسناد شرعی مورد نیاز مردم و حل و فصل مشکلات آنان اهتمام ورزید و مدتی نیز در مسجد آقا میرزا هاشم به اقامه نماز جماعت و وعظ و خطابه پرداخت. فعالیت‌های اجتماعی روضاتی تا سال ۱۳۵۷ش ادامه داشت.

وی از محدثان و رجالیان نامدار معاصر است که تلاش بسیاری در اخذ حدیث از بزرگان علما و محدثان نامدار امامیه و برخی دانشمندان اهل سنت نمود. وی درباره سبب اهتمام به اخذ اجازه حدیث از مشایخ می نویسد: » ّ از امور مهمه که مشایخ سابقین(رضی الله عنهم) به آن اهمیت فوق العاده می نهاده اند، روایت احادیث ائمه اطهار(صلوات الله علیهم اجمعین) است از مشایخ خود با اجازه، که متأسفانه در این قرون اخیر فی الجمله متروک شده و نوعا برای آن اهمیتی قائل نیستند. نگارنده ناچیز که از دیر زمانی به اهمیت مقام آن بزرگان، از چندین نفر رجال بزرگ که خود دارای اسنادی بس عالی بودند، استجازه نموده و صورت جمیع آن اجازات را در »ریاض االبرار« که به منظور فوق (حفظ آثار) تألیف نموده، درج کرده است.

کتابخانه روضاتی

علامه روضاتی، کتابخانه‌ای در اصفهان داشت که به‌دلیل وجود نسخه‌های خطی و چاپی نفیس، شهرت داشته و بخشی از کتاب‌های موجود در آن، میراث خاندان روضاتی بود. این کتابخانه در اصل، برای جد اعلای او سید ابوالقاسم بن حسین موسوی مشهور به میر کبیر (متوفای ۱۱۵۸ق) بود که بعدها فرزندانش، آن را گسترش دادند و به استنساخ کتب خطی اهتمام ورزیدند تا به سید محمدعلی روضاتی رسید. آقابزرگ تهرانی در جاهای مختلف کتاب الذریعه، به وجود این کتابخانه و نسخه‌های خطی موجود در آن اشاره کرده است.

سیره اخلاقی

او به آنچه می گفت ایمان داشت و سخن کم می گفت؛ اما آنچه می گفت با تحقیق و دقت و متانت همراه بود. بر حفظ باورهای درست و اصیلی که یک شیعه باید بدانها معتقد باشد، تأکید بسیاری داشت و همواره از علما و دانشمندانی که دغدغه حمایت از اصول عقاید شیعی درست داشتند، تحسین و تمجید می نمود. نوشته های او دارای فضای روحانی و دینی و باورمندی بود و همواره در دل تحقیقات و آثارش پیام دفاع از حریم ولایت اهل بیت موج میزد، بدون آنکه ذره ای از دقت و ظرافت علمی کارهایش کاسته شود. دلیل اصلی علاقه و حمایتش از روضات الجنات را دفاع صاحب روضات از باورهای اصیل شیعی و پیروی از ولایت اهل بیت می دانست که همچون شمعی در جای جای روضات می درخشد و آن را افتخار بزرگ خاندان و میراث جاودانه جدش می دانست. تعصب خاصی بر لزوم رعایت حجاب کامل شرعی بانوان و رعایت شؤون اخلاقی آقایان داشت. به طلاّب و حوزویان درباره رعایت آداب دینی و حفظ شؤون اخلاقی و پاسداشت حرمت یک عالم دینی در میان مردم هشدار می داد. به هنگام بیرون شدن از منزل و نیز سوار شدن بر اتومبیل، آیات و ادعیه وارده را با تلفظ صحیح به دقت و شمرده قرائت می نموده و خود از کتاب دعایی که گلچینی از ادعیه مجرب توسط نیاکانش جمع آوری شده بود به هنگام ادای فرائض با معبود بی نیاز مناجات می نمود.

استاد در دودهه آخر حیات، در مجالس و همایش ها و بزرگداشت ها شرکت نجست و اجازه نداد که برای خودش نیز نکوداشتی برگزار گردد. بیشترین وقت او به مطالعه و تحقیق و تعلیق و تحشیه و تألیف می گذشت. سالیان متمادی روزهای جمعه پذیرای دوستان و شاگردان خود بود و بخشی از متن » نهج البلاغه« را بر پایه چند متن قدیمی و اصیل همراه با برخی از آقایان، تصحیح می نمود و نسخه بدل ها به دقت با متن مقابله می شد. سپس به گفتگو با دوستانش می پرداخت و با طرح پرسش های مختلف ادبی، حدیثی، تفسیری، کلامی و فلسفی، حضار و مخاطبان خود را به فکر وامی داشت و با پاسخ های آنها بحث و گفتگو ادامه پیدا می کرد و از هر دری سخنی به میان می آمد. خود شخصا از مهمانانش پذیرایی می کرد و به کسانی که می خواستند به خاطر رعایت حال استاد، تعارفات معمول را بجا آورند و از استاد پذیرایی کنند، همواره این حدیث را قرائت می نمود که: » لا تکرم المرء فی بیته«. برای زندگی شخصی افراد حرمت بسیاری قائل بود و با رفتار و کردارش به اطرافیان نشان می داد که زندگی خصوصی و وسایل شخصی هر فرد محترم بوده و نباید در آن بدون اجازه صاحبش تصرفی صورت گیرد.

وفات

روضاتی صبح پنج‌شنبه ۲۹ تیر سال ۱۳۹۱ش مصادف با ۲۹ شعبان سال ۱۴۳۳ق در منزل خود در محله چهارسوی (چهارسوق) شیرازی‌ها درگذشت و پس آن در تخت فولاد در بقعه میرزا محمدباقر خوانساری صاحب کتاب روضات الجنات دفن شد.

منابع

• آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
• جهانبخش، جویا، استاد ما علامه روضاتی در اسنادی از خاندان روضاتیان به کوشش رسول جعفریان، قم، انصاریان، ۱۳۸۲ش.
• روضاتی، محمدعلی، نخستین دو گفتار، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، ۱۳۸۷ش.
• سجادی، احمد، میراث حوزه اصفهان، قم، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، ۱۳۹۲ش.
• مهدوی، مصلح‌الدین، اعلام اصفهان (کتاب)، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی اصفهان، ۱۳۹۱ش.
• حداد عادل، غلامعلی، دانشنامه جهان اسلام، محمدکاظم رحمتی، مقاله محمدعلی روضاتی، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
• «سیری در زندگی، آثار و احوال فقیه محقق حضرت آیت‌الله حاج سید محمدعلی روضاتی»، پایگاه تاریخ معاصر ایران، بی‌تا، تاریخ مشاهده ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج2، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.