ملا هادی سبزواری

ملا هادی سبزواری(1212ق-1290ق) حکیم، عارف و شاعر شیعه عصر قاجار و بزرگ‌ترین فیلسوف قرن سیزدهم بوده که مدت هشت سال در حوزه علمیه اصفهان تحصیل کرده است.

زندگی نامه

ولادت

ملاهادی در سال1212ق در شهر سبزوار و در خانه حاج میرزا مهدی طبیب سبزواری_ یکی از انسانهای وارسته و مؤمن سبزوار_ به دنیا آمد.

تحصیلات

در سن هشت سالگی به تحصیل علوم مقدماتی پرداخت و در اوان نوجوانی ادبیات عرب (صرف و نحو) را فرا گرفت و دیری نگذشت که به جلسات درسهای بالاتر راه یافت. وی هر چند در ده سالگی پدرش را از دست داد توانست به کمک یکی از اقوام خویش راههای سخت آینده را هموار سازد. پسر عمه‌اش حاج ملا حسین سبزواری که خود اهل فضیلت و دانش بود در ادامه تحصیل وی را یاری کرد؛ و با کمک او راهی حوزه علمیه مشهد شد و ده سال در کنار بارگاه امام رضا ـ علیه‌السّلام ـ به تحصیل پرداخت.

ملا هادی در سفر حج از راه اصفهان گذر می‌کرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتی در این شهر اقامت گزید. در حوزه پر رونق اصفهان آن زمان استادانی چون حاج شیخ محمد تقی مؤلف هدایة المسترشدین و حاج محمد ابراهیم کلباسی صاحب اشارات الاصول و آیت الله ملا اسماعیل کوشکی در آن، محفل درس و بحث علمی داشتند. ملاهادی هشت سال در اصفهان اقامت داشت و در سال ۱۲۴۲ به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.

وی سپس به همراه همسرش به سفر حج رفت. در بازگشت از حج همسرش فوت کرد و او حدود سه سال در کرمان به صورت ناشناس به عنوان خادم مدرسه معصومیه به ریاضت پرداخت. طلاب گمان مى كردند او از خدمتگزاران مدرسه است . از همين رو روز و شب در كنار او به سر مى بردند بدون اينكه بدانند وى چه انسان بزرگ و دانشمند گرانقدرى است ! اما ديرى نپاييد كه استاد شناخته شد و طلاب كه تا چندى او را خادم مى پنداشتند وى را استاد بلند مرتبه و متبحر در علوم مختلف يافتند. پس از آن اطراف حكيم فرزانه را مشتاقان دانش و حكمت فرا گرفتند و حكيم سبزوارى در مدرسه دينى كرمان جلسات درس و بحث علمى تشكيل داد و مدتى در آنجا ماندگار شد.

او سرانجام به مشهد و بعد به سبزوار بازآمد و چهل ساله دوم عمرش را در آن جا به تدریس فلسفه و تألیف و تصنیف پرداخت. دوره تحصیل در محضر ملاهادی هفت سال بود و همین که طلاب مدت هفت سال در جلسات درس او حاضر می‌شدند، ملاهادی آن‌ها را در فلسفه فارغ التحصیل می‌دانست و نوبت عده دیگری از محصلین بود. کسانی که می‌خواستند نزد حاجی تحصیل کنند باید معلومات مقدماتی را طی کرده باشند؛ یعنی می‌بایست صرف و نحو عربی، منطق، ریاضیات، فقه و کلام خوانده باشند. کسانی که از عهده امتحان این دروس برمی آمدند برای تحصیل در محضر ملاهادی پذیرفته می‌شدند.

ملا هادی شعر می سرود و «اسرار» تخلص می کرد.

از اوست:

ما ز میخانه عشقیم گدایانی چند		باده نوشان و خموشان و خروشانی چند
ایکه در حضرت او یافته ای بار ببر		عرضه بندگی بی سر و سامانی چند
سخن عشق یکی بود ولی آوردند		این سخنها به میان زمره نادانی چند
نه در اختر حرکت بود و نه در قطب سکون		گر نبودی بزمین خاک نشینانی چند

اساتید

برخی از اساتید وی عبارتند از:

1. حاج ملا حسين سبزوارى
2. حاج محمد ابراهيم كرباسى
3. آقا شيخ محمد تقى ، معروف به صاحب هدايه المسترشدين
4. ملا على مازندرانى نورى اصفهانى
5. ملا اسماعيل كوشكى

شاگردان

حكيم سبزوارى علاوه بر حوزه علميه كرمان نزديك چهل سال در حوزه علميه مشهد به تدريس پرداخته و حاصل اين تلاش پرورش شاگردان بسيارى بوده است . در اينجا تنها به اسامى تنى چند از آنان اشاره مى شود:

1. آخوند ملا محمد فرزند ارشد حكيم
2. آخوند ملا محمد كاظم خراسانى (مولف كفايه الاصول)
3. ملا محمد كاظم سبزوارى
4. آقا شيخ على فاضل تبتى
5. شاهزاده جناب
6. آيه الله حاج ميرزا حسين مجتهد سبزوارى
7. ملا على سمنانى
8. آقا سيد احمد رضوى پيشاورى هندى
9. ملا عبدالكريم قوچانى
10. شيخ ابراهيم طهرانى معروف به شيخ معلم
11. ملا محمد صادق حكيم
12. شيخ محمد حسين معروف به جرجيس
13. آقا حسن ابن ملا زين العابدين
14. ميرزا اسماعيل ملقب به افتخار الحكماء طالقانى
15. ميرزا علينقى ملقب به صدر العلماء سبزوارى
16. سيد عبدالغفور جهرمى
17. ميرزا حسين امام جمعه كرمانى
18. آيه الله حاج ميرزا ابوطالب زنجانى
19. حاج شيخ ملا اسماعيل عارف بجنوردى
20. حاج ميرزا حسن حكيم (داماد حاج ملا هادى)
21. وثوق الحكماء سبزوارى
22. حاج ملا اسماعيل ابن حاج على اصغر سبزوارى
23. ميرزا اسدالله سبزوارى
24. شيخ عبدالاعلى سبزوارى
25. شيخ على اصغر سبزوارى
26. فاضل صدخرومى سبزوارى
27. ميرزا ابراهيم شريعتمدار سبزوارى
28. فاضل مغيثه اى سبزوارى
29. سيد عبدالرحيم سبزوارى
30. ملا محمد رضا سبزوارى متخلص به روغنى
31. ملا محمد صادق صباغ كاشانى
32. شيخ محمود ابن ملا اسماعيل كاشانى
33. ميرزا آقا حكيم دارابى
34. آقا ميرزا محمد يزدى معروف به فاضل يزدى
35. ملا غلام حسين شيخ الاسلام
36. ميرزا عباس حكيم

آثار

از جمله تالیفات ملاهادی سبزواری عبارتند از:

• منظومه و شرح منظومه سبزوارى : منظومه حاوى دو علم منطق (لثانى المنتظمه: اشعارى بالغ بر سيصد بيت در مباحث منطق) و حكمت(غرر الفرائد: که دارای بيش ‍ از هزار بيت شعر پيرامون حكمت) وی پس از فراغت از نظم به شرح ابيات پرداخته كه اكنون آن شرح در ذيل منظومه وى به چاپ رسيده و به نام (شرح اللثانى المنتظمه) موسوم است .
• ديوان حاج ملا هادى(بالغ بر هزار بيت شامل غزليات و رباعيات و... )

• اسرار الحكمه فى المفتتح و المغتنم(شامل دو بخش حکمت نظری و حکمت عملی)
• شرح فارسى بر برخى از ابيات مشكل مثنوى مولانا
• مفتاح الفلاح و مصباح النجاح(شرح دعاى شريف صباح)
• شرح الاسماء(شرح دعاى جوشن كبير)
• النبراس فى اسرار الاساس : يك دوره فقه در قالب نظم که با اسرار و حكمت بيان شده است)
• راح قراح و كتاب رحيق در علم بديع
• حاشيه بر الشواهد الربوبيه فى المناهج السلوكيه(اثر مرحوم صدرالحكماء المتالهين ملاصدرا الدين شيرازى)
• حاشيه بر اسفار اربعه ملاصدرالدين شيرازى
• حواشى بر كتاب مفاتيح الغيب ملاصدر الدين شيرازى
• حاشيه بر مبدا و معاد صدرالدين شيرازى : البته نسبت به سه حاشيه قبل مختصرتر مى باشد.
• حاشيه بر شرح سيوطى لابن مالك (در علم نحو)
• حاشيه بر كتاب (شوارق ) اثر ملا عبدالرزاق لاهيجى (در حكمت )
• هدايه الطالبين فى معرفه الانبياء و الائمه المعصومين
• درس‌های شرح منظومه حکیم سبزواری
• تقریرات فلسفه امام خمینی قدس‌سره
• أسرار الحكم
• الحاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح القوشچی علی التجرید
• هادی المضلین (در علم کلام)
• منهاج الهدی
• دیوان حکیم سبزواری «اسرار»
• درر الفوائد، تعلیقة علی شرح المنظومة للسبزواری
• شرح المنظومة
• رسائل حکیم سبزوارى

جایگاه

جایگاه علمی

آراء و عقايد حکیم سبزواری در حكمت در ميان دانشمندان جهان مطرح بوده و از طرف آنان مورد توجه قرار گرفته است . امروز كمتر دانشگاهى پيدا مى شود كه در آنجا علوم عقلى و فلسفه شرق مورد توجه قرار نگيرد و نامى از ملا هادى سبزوارى در آنجا نباشد.

براى نمونه در آثار اقبال لاهورى، انديشمند مسلمان پاكستان، مى خوانيم:

پس از ملاصدرا، فلسفه ايرانى با ترك آيين نو افلاطونى ، به فلسفه اصيل افلاطون روى آورد نماينده بزرگ اين گرايش جديد ملا هادى سبزوارى است . او بزرگترين متفكر عصر اخير ايران است . بنابراين بررسى فلسفه او براى شناخت نحوه تفكر اخير ايران لازم است . فلسفه سبزوارى مانند فلسفه هاى اسلاف او سخت با دين آميخته است...

همچنين پرفسور توشى هيكو ايزوتسو، دانشمند ژاپنى و استاد فلسفه دانشگاه مك گيل كانادا و استاد ممتاز دانشگاه توكيو، پيرامون شخصيت فلسفى و عرفانى حاج ملا هادى مى گويد:

حاج ملا هادى سبزوارى متفكرى است كه اثر معروف (منظومه و شرح آن ) از اوست و به اتفاق همگان بزرگترين فيلسوف ايرانى در قرن نوزدهم بود. در عين حال وى در ميان استادان و بزرگان عارف آن عصر مقام اول را داشت. سبزوارى به عنوان يك عارف از طريق كاملترين نوع تجربه شخصى قادر بود كه به ژرفاى اقيانوس هستى و به ديدار اسرار وجود با چشم روحانى خويش راه يابد. وى به عنوان يك فيلسوف مجهز با قدرت تحليلى دقيق، قادر به تحليل و تجزيه ما بعد الطبيعى اساسى به مفاهيم به صورت نظام مدرسى بود.

سیره اخلاقی

حكيم با همه بزرگوار شخصيت علمى خويش گاهى هم صحبتى با فقرا و همنشينى با طبقات ديگر جامعه را مغتنم مى شمرد. زاهدانه مى ريست و به اشراف و حتى شخص شاه نيز بى توجه بود. وى باغ انگورى داشت كه با دسترنج خود از آن محصول برمى داشت و همه ساله به هنگام فصل برداشت ابتدا سهمى را بين نيازمندان تقسيم مى كرد و سپس دوستان خويش را به همراه طلاب علوم دينى به آنجا دعوت مى نمود تا حاصل دسترنج خود را با ديگران مصرف كند.حكيم خود در دوران زندگى كار مى كرد و بسيار اشتياق داشت كه از دسترنج خود استفاده كند. وى از بيت المال هيچ ارتزاق نمى كرد. او در تمام مدت عمر در يك خانه بسيار ساده زيست و دارايى حكيم منحصر به يك جفت گاو و يک باغچه بود.

وفات

حکیم سبزواری سه ساعت به غروب ۲۸ ذی‌الحجه سال 1289قمری در سن ۷۷ سالگی درگذشت. پیکر او پس از تشییع، در بیرون دروازه سبزوار(دروازه نيشابور) که امروزه به فلکه زند معروف است، به خاک سپرده شد.

منابع

• بهشتی نژاد، محمدعلی، شعرای حوزه علمیه اصفهان (از صدر اسلام تا کنون)، اصفهان، پویان مهر، 1391.
• پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (ع)، گلشن ابرار، ج1، قم: معروف، چاپ سوم، 1385.