جهانگیر خان قشقایی

اطلاعات فردی و علمی
نام کامل	جهانگیرخان قشقایی
زادروز	۱۲۴۳قمری
تاریخ وفات	۱۳۲۸قمری
مدفن	تکیه آقا سید محمد ترک
اساتید	حاج شیخ محمدباقر مسجد شاهی، حاج حسینعلی تویسرکانی، ملا اسماعیل در کوشکی، و...
شاگردان	حاج آقا رحیم ارباب، سید حسن مدرس، سید حسین طباطبایی بروجردی، و...
آثار	ابیاتی در حدیقه الشعرا، و..
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی	مدرس، فیلسوف، و...

میرزا جهانگیرخان قشقایی (۱۲۴۳ق-۱۳۲۸ق)، حکیم‌ متأله، فیلسوف، فقیه و عارف شیعه قرن سیزدهم قمری از ایل قشقائی طایفه درّه شوری و تیره جانبازلو است. وی با اینکه در میان‌سالی به کسب علم روی آورد، چندی نگذشت که از مدرّسان علوم عقلی و نقلی گردید.

زندگی‌نامه

ولادت

وی در حدود سال ۱۲۴۳ق در دهاقان (از شهرهای استان اصفهان کنونی) زاده شد.

خاندان

جهانگیرخان قشقایی، فرزند محمدخان قشقایی (مردی عالم و صاحب کمال و از خان‌های دره شور، از ایل قشقایی) بود و مادرش دختر یکی از خوانین سمیرم و از ساکنان دهاقان بود و به همین سبب مردم اصفهان‌، جهانگیرخان را دهاقانی نامیده‌اند.

بنا به نوشته‌ى سيد احمد ديوان بيگى در حديقةالشعرا: مادرش از خـوانين منطقـه ســميرم اصــفهان بوده و به تبعيـت از مـادر اوايـل عمر را از رحلةالشتاء والصيف(يـيلاق و قشلاق) با ايل ممنوع و در همانجـا بـه مكتب رفته و تحصيل نمود.

تحصیلات

وی از اوان کودکی عاشق تحصیل بود و کمتر با ایل همراهی ­می­‌کرد. پدرش که خود اهل کمال بود برای او معلم گرفت و به همین جهت تحصیلات ابتدایی را در مولد خود فرا گرفت.

سواد خواندن و نوشتن و مقدمات فارسی و عربی او همان اندازه بود که خان زادگان و کلانتران آن عهد تحصیل می‌­کردند؛ با این تفاوت که در اثر قریحه و علاقة ذاتی که به خواندن کتب نظم و نثر معمولی دهات و ایلات داشت، اطلاعات او بر اقرانش می‌­چربید و از جمله باسوادهای ممتاز طایفه خود محسوب می‌­گردید.

سرانجام انگیزه تحصیلات او را به یکباره به اصفهان کوچ داد و زندگی ایلی، به علت استعداد ذاتی او به زندگی طلبگی تبدیل شد.

حدوداً ۴۰ ساله بود که روزی برای فروش محصولات و خرید مایحتاج سالانه ایل و تعمیر تار به بازار اصفهان رفت و با مشاهده مدرسه صدر، مجذوب شکوه معنوی مدرسه و علمای آن گشت‌. شخصی با مشاهده علاقه جهانگیرخان به مدرسه صدر او را به تهذیب نفس و تحصیل علم و معرفت دعوت کرد.

جهانگیرخان‌، تحت تأثیر سخنان او و با راهنمایی وی حجره‌ای در یکی از مدارس علمیه اصفهان گرفت و تا پایان عمر در آن شهر ماند. با اینکه وی در میان‌سالی به کسب علم روی آورده بود، چندی نگذشت که از مدرّسان علوم عقلی و نقلی گردید.
در اينكه تا قبل از آمدن به اصـفهان از نظر علمـى جايگـاه ويـژه اى نداشـته است ولى اشتياق به كسب علم او را بـه جدا شدن از ايل و اقامـت بـه اصـفهان مى كشاند شكّى نيست.

اما چگونگى عزيمت او به اصفهان و داستانى كه در رابطـه بـا تعميـر تـارش بـه اصفهان راهى شده جاى ترديد است و متأسفانه داستان سرايى هاى متعـدد صـرفاً بـر اساس یک نقل قول بيش نيست و آن برگرفته از كتاب شعوبيه است كه در برخوردى كه بين هماى شيرازى و حكيم قشقايى پيش مى آيد، حكيم قشقايى از مرحوم همـا نشانى تارساز را جويا مى شود.

   میرزای عبرت می­‌گوید:

«درایام جوانی به موسیقی شائق بود، چندی مشق تار کرده و از برای تکمیل آن فن به اصفهان آمده، از مدرسه صدر او را خوش آمده، همه روزه صبح و عصر می رفت آنجا. چنانکه از وی حکایت کنند، در هنگام رفتن به مدرسه، در دکان جنب مدرسه، درویشی وی را می­‌خواند و از وطن مألوف و حرفت و نسب او جویا می­‌شود. جهانگیر خان شرح حال خود را کماکان با درویش در میان می­‌گذارد. می‌­گفت: چون گفتار من به پایان رسید، درویش خیره در من نگریسته، گفت: گرفتم در این فن، فارابی وقت شدی، مطربی بیش نخواهی بود. گفتم: نیکو گفتی و مرا از خواب غفلت بیدار کردی، هان بگو چه باید کرد که خیر دنیا و آخرت در آن باشد؟ گفت: چنین می‌­آید که تو را فضا و هوای این مدرسه پسند افتاده، در همین جا حجره گرفته، به تحصیل علم مشغول باش. گویند: جهانگیر خان می­‌گفت: من بدین مقام از همّت نفس آن درویش و یمن راهنمایی او رسیدم»

   جهانگیر­خان ابتدا در مدرسه الماسیه چهار­سوق مقصود، سپس در مدرسه جدّه بزرگ و دست آخر  در مدرسه صدر حجره طلبگی داشت. بیشتر دوران در مدرسه جدّه و ایام اشتهار استادی و مدّرسی او تا پایان عمر در مدرسه صدر گذشته بود. وی عمده حکمت مشایی و منطق، از قبیل شرح اشارات و شفای بوعلی را با شرح منظومه سبزواری در اصفهان خوانده و برای خواندن اسفار و شرح فصوص به تهران رفت و نزد آقا محمّد رضا قمشه ای متخلّص به «صهبا» کسب فیض نمود.حکیم قشقایی ریاضی، هیئت و نجوم را از استادان سرشناس آن زمان فراگرفت.

اساتید

اساتید وی عبارتند از:

1. حاج شیخ محمد باقر مسجد شاهی(فقه و اصول)
2. میرزا محمد­ حسن نجفی(فقه و اصول و شرح لمعه و قوانین)
3. حاج حسینعلی تویسرکانی(خارج فقه و اصول)
4. ملا اسماعیل درکوشکی(فلسفه)
5. میرزا عبدالجواد حکیم خراسانی(فن طب و طبیعیات)
6. آقا محمد­رضا  قمشه‌­ای(فلسفه) ­
7. ملاحیدر صبّاغ لنجانی (ریاضیات)

شاگردان

وی بزرگترین استاد مدّرس فلسفه و کلام و فقه و اصول و حدیث بود، اما عمده تخصص و اشتهارش در حکمت و فلسفه الهی بود. طب و طبیعیات را نیز بخوبی می­‌دانست و تدریس می­‌کرد. حوزه درس رسمی وی در مسجد جارچی تشکیل می­‌شد و این کار را به رعایت جانب حکیم مدّرس معروف هم مدرسه‌­اش، مرحوم آخوند کاشی می­‌نمود که حوزه درس وی در ایوان مدرس خود مدرسه تشکیل می‌­شد. وی قبلاً در مدرسه جده بزرگ بود که چون در صدد اصلاح و به قول مخالفانش فضولی در آمد، اخراجش کردند و قبل از آن مدرسه، در جدّه کوچک حجره داشت که اولین حجره او در اصفهان بود.

جهانگیر خان در مدت سی چهل سال اقامت وتدریس متوالی در مدرسه صدر، شاگردان بسیار تربیت کرد. در فاصله حدود نیم قرن که پایانش سال 1328ق سال وفات جهانگیر خان یا پنج سال بعد؛ یعنی­1333­ق وفات آخوند کاشی باشد، کمتر کسی است که در اصفهان تحصیل کرده و در خدمت این دو استاد بزرگ درس نخوانده باشد. بزرگترین شاگرد جانشین جهانگیر خان، استاد علّامه، آقا شیخ محمدحکیم خراسانی بود که بعد از وی مدت 28 سال تا پایان عمر در همان مدرسه به تدریس فلسفه و تعلیم و تربیت طلاب با همان سبک و شیوه فاضله خان اشتغال و علماً و عملاً به استاد خود تأسی داشت.

   حکیم قشقایی اسفار، شفا، شرح منظومه، مکاسب، شرح کبیر و ریاضیات و اخلاق را تدریس می­‌نموده است و گفته‌­اند: در درس شرح منظومه وی قریب 130 نفر شرکت ­می­‌کردند.

از مهمترین و شاخصترین شاگردان مرحوم خان می‌­توان از آیات عظام و حجج اسلام ذیل نام برد:

1. حاج آقا رحیم ارباب
2. سید حسین طباطبائی بروجردی‌
3. شیخ محمد حکیم خراسانی‌
4. سیدمحمد داعی الاسلام لاریجانی
5. ضیاءالدین درّی‌
6. میرزا محمدعلی شاه آبادی اصفهانی
7. محمدحسین فاضل تونی
8. سیدجمال‌الدین گلپایگانی‌
9. حاج میرزا مهدی دولت‌آبادی‌
10. سید حسن مدرس
11. شیخ حسنعلی اصفهانی نخودکی
12. آقا نجفی قوچانی
13. میرزا حسین نائینی‌
14. شیخ مرتضی طالقانی
15. شیخ جواد آدینه ای
16. سید حسن مشکان طبسی
17. سیدصدرالدین کوپایی
18. شیخ محمود مفید
19. سید محمد کاظم عصّار
20. میرزا ابوالقاسم ناصر حکمت
21. سید ابوالحسن مدیسه ای اصفهانی
22. آقا ضیا ء الدین عراقی
23. سید محمد مقدس اصفهانی
24. شیخ علی فقیه فریدنی
25. حاج شیخ محمد­حسن عالم نجف آبادی
26. ملا محمّد همامی
27. میرزا محمد باقر امامی
28. ملا فرج الله درّی
29. میرزا محمد حسین مدرس کهنگی

سیره اخلاقی

او علاوه بر مقام علمی و فلسفی از جهت متانت، اخلاق و رعایت آداب معاشرت، حلم، تواضع، سنگینی و وقار، مسالمت، مهربانی و خوش­زبانی با عموم طبقات و ارباب مسالک بسیار عالی بود. هیچ کس در تمام عمر از وی حالت تندی و خشم ندید و یک سخن زشت و ناهنجار از زبانش نشنید. کسی را که از جاده دین و مذهب یا اخلاق خارج می‌­دید، به زبانی نرم با کمال دلسوزی و خیر خواهی دلالت و هدایت می‌­فرمود و اکثر دلالت­های او مؤثر می‌­افتاد. دردمندان اخلاقی و ­کسانی که به لغزش مذهبی و ­عقیده‌­ای و فکری افتاده بودند، پیش خان بدون ملاحظه و بیم، درد و عقیده باطنی خود را اظهار می‌­کردند و آنها را حکیمانه معالجه و راهنمایی می­‌فرمود. با ارباب مذاهب باطله بسیار مؤدّب و خیر خواهانه مباحثه و آنها را با دلیل و برهان به راه حق هدایت می کرد.

او زندگی زاهدانه ای را پیشه کرده بود و سال‌ها در تجرد و استغنا در حجره مدرسه صدر زندگی کرد و هرگز از وجوهات شرعی استفاده نکرد؛ بلکه زندگی خود را از اجاره بهای سالانه زمینی که داشت می‌گذراند. او تا پایان عمر لباس عشایری پوشید و لباس مرسوم عالمان را بر تن نکرد. جهانگیرخان الگوی معنویت و خلوص و مجاهده با نفس بود و در خُلق حُسنه و دلسوزی نسبت به شاگردان و رعایت احتیاط در امر به معروف و نهی از منکر اسوه ای کم نظیر به شمار می رفت.

وی به تمام جهات و آداب شرعی متأدّب وبه فضایل اخلاقی آراسته بود. حاصل عمرش صرف تعلیم و تربیت طلاب گردید. شبانه روز چند درس فقه و اصول و فلسفه و کلام می­‌گفت. ایام تعطیل به درس حدیث و تفسیر و اخلاق می­‌پرداخت و مخصوصاً درس اخلاقش برای طلاب بسیار مفید بود.

خان برای عموم طلاب از مدرسه صدر و مدارس دیگر، بهترین پدر مهربان و مربی کاردان بود.

سالهای آخر عمرش به اصرار جمعی از خواص و علما و طلاب که می‌­خواستند نماز جماعت بی­‌غلّ و غش داشته باشند، با کراهت طبع، امامت جماعت مسجد قبلی مدرسه صدر را، خاصّه ماه رمضان قبول کرد ... موقع نماز دستمالی سفید دور سر می­‌بست. نماز جماعتش گرمترین جماعتها بود و خواص متدین عالم وعامی، حتی کسانی که خود ریاست روحانی و امامت داشتند، از محلات دور و نزدیک برای درک جماعتش بر یکدیگر سبقت می­‌جستند.

میرزا حسن خان جابری انصاری می‌­نویسد:

طلاب را به آرامی و اخلاق نیک تهذیب می­‌فرمود­. اگر شارب مسکری یا فاعل منکری را شبانه گرفته به مدرسه آورده برای اجرای حدّ، آن مرحوم می­‌فرمود، حبسش کنند تا به هوش آید؛ بعد خود نیمه شب، رفته او را رها و از مدرسه بیرونش کرده و به اندرز حکیمانه به راه راستش آورده.

آن چنان بزرگ منش [بود] و طبع بلند داشت که سلاطین و حکّام وقت، مانند ظلّ­‌السلطان مسعود میرزا نیز جرأت اظهار مساعدت مالی به او نمی‌­کردند و با آنکه از حیث معاش در عسرت بود، لیکن به سبب عفت و استغناء اغلب او را متموّل تصوّر می‌­نمودند.

 به ورزش تیر اندازی و سوار کاری علاقه داشت ولیکن به شکار و هوی و هوسهای دیگر تیر نمی­‌انداخت و برای سلامتی خود همه روزه مقداری پیاده راه می­‌رفت و در اواخر عمر که بیرون رفتن از مدرسه برای وی مشکل بود اطراف مدرسه مدتی قدم می‌­زد.

جایگاه

جایگاه علمی

عظمت علمی حکیم قشقایی، از شاگردانی که در پرتو تربیت او کمال یافتند و خود هر یک مشعل­دار  علم و دانش و فقه و استوانه­‌های معارف اسلام گشتند، پدیدار است. بسیاری از اندیشمندان درباره مقام علمی و اخلاقی جهانگيرخان قشقايی اظهار نظر کرده‌ و او را ستوده‌اند. مرتضی مطهری، قشقايی را استاد مسلّم فلسفه در اصفهان دانسته است.

جهانگیرخان، در دورانی که مخالفین فلسفه در حوزه علمیه اصفهان نفوذ زیادی داشتند و مطالعه، تحصیل و تدریس فلسفه کفر تلقّی می شد، کم کم شروع به تدریس فلسفه نمود و آن وحشت از فلسفه را به اُنس تبدیل کرد. در فلسفه از پیروان حکمت متعالیه (حکمت صدرایی) بود.

جایگاه سیاسی

به لحاظ سیاسی خاندان جهانگیر خان میانه چندان خوشی با سلاطین قاجار نداشتند. ریشه این کدورت سیاسی به ابتدای حکومت قاجار و دوره سلطنت آقا محمد خان می‌­رسید. بنا به نوشته استاد همایی: پدرانش در طایفه دره شوری قشقایی سمت ریاست وکلانتری و ایلخانی‌­گری داشتند و سلاطین زندیه، بخصوص لطفعلی خان زند را حمایت می­‌کردند. به همین جهت، آقا محمد خان قاجار پس از پایان کار سلسله زندیه، به سرکوبی و انتقام از خاندان قشقایی نیز پرداخت و منصب ریاست و متملّکات موروثی ایلی را از آنها گرفت و آنها را به دو سه فرسخی قمیشه در قریه دهاقان کوچ داد. فتحعلی شاه هم به پیروی از روش آقا محمد خان، با این خانواده برخورد خوشی ننموده، اما بعد از وی سخت‌گیری نسبت به این طایفه کمتر شد و آنها توانستند عادت ییلاق و قشلاق را دوباره از سرگیرند.

جناب می‌­نویسد:

«درانقلابات اخیر ایران که جماعتی از علما متابعت حاج شیخ فضل الله نوری و محافظت اصول قدیمیه بر ضد مشروطیت و مجلس دارالشوری، اقدامات و هیجانات داشتند، جهانگیر خان فقط در ذکر معایب مشروطیت اطاله سخن می­‌نمود.»

   چنانکه به نقل شاگرد فرزانه‌­اش، حاج آقا رحیم ارباب، وی مشروطیت را از اصالت مبرّا می­‌دانست و آن را تا حدودی زاییده دسایس استعمارگران فرنگ خوانده، می­‌گفت: « ­اگر چه توده مردم به مشروطه دل بسته­‌اند و جانها با­خته‌­اند، ولی این حوادث ریشه در استبداد دارد؛ شاید هم می‌­خواهند دین مردم را بدزدند»

آثار

پس از وفات جهانگیرخان، حکیم خراسانی به جمع‌آوری اشعار او همت گمارد. ولی این دیوان اکنون در دست نیست‌‌ و فقط غزلیاتی از آن به جای مانده است. او علاوه بر دروس معمول مدارس دینی، «نهج البلاغه» را نیز تدریس می‌کرد و به خواهش او «شرح نهج البلاغه» تألیف میرزا محمّد باقر نواب لاهیجی را به چاپ رساندند. برخی گفته و نوشته‌اند که جهانگیرخان شرحی بر نهج‌البلاغه نوشته است. امّا هنوز چنین کتابی یافت نشده و شاید انتساب این اثر به جهانگیرخان ناشی از برداشت اشتباه از دیباچه «شرح نهج البلاغه» مرحوم نواب باشد.

جهانگیرخان عارفی آگاه بود. مثنوی معنوی را برای معدودی از خواصّ اهل حال تدریس می کرد و دقایق و ظرایف آن را یادآور می‌شد.

جهانگیرخان قشقائی در جوانی شعر می سروده ولی از میان آنها تعداد کمی باقی است. این شعر از اوست:

هوای ساحت چین باد صبحدم دارد		مگر گذار بر آن زلف خم به خم دارد
بکش بساط به صحرا که باد نوروزی		حدیث های خوش از روضه ارم دارد
****
به روزگار شادیم بس است که دل		ز عشق روی تو چون لاله داغ غم دارد
به بزم ساقی گل چهره از پی قدحی		مراست جان به کف ار دیگری درم دارد

وحيد دستگردى مى گويد:

من از جهانگيرخان با اينكه چنـدين سـال در محضـر درس وى حاضر بودم هيچگاه دعوى شعر و شاعرى نشنيدم و پس از رحلت وى از شاعرى و شعر وى بوسيله ى شيخ محمد حكيم كه به وى محرمترين اشـخاص بود آگاه شدم.

سيداحمدديوان بيگى به طبع شاعرى جهانگيرخان اشاره دارد و مى‌نويسد:

«امـا در جوانى گاهى چيزى مى گفته‌اند و حالا بكلّى تارک اند بعد از آنكه مكرّر خواستم كه طالبم اسمى از شما در اين اوراق (حديقةالشعرا) برده شود چند شعرى كه از زمـان قديم در خاطرشان مانده بود فرمودند و نوشته شد».

حديقةالشعرا اين ابيات را از جهانگيرخان قشقايى آورده است:

دوش عشقت برد آرام از دل و از چشم خـواب		یاد رويــت بــود كــارم تــا برآمــد آفتــاب
دل گرفت از مدرسه ياران كجـا كـوى حبيـب		جان فسرد از وسوسه ساقى بـده جـام شـراب
****
شميم سـاحت چـين بـاد صـبحدم دارد		مگر گذار بر آن زلف خـم بـه خـم دارد
به روزگار همين شاديم بس است كـه دل		ز عشق روى تو چون لاله داغ غم دارد

وفات

وفات اين حكيم در شب13ماه رمضان سـال1328قمـرى در اصـفهان اتّفـاق افتاد و پس از اقامه نماز بر پیکر او توسط شیخ محمّدتقی آقانجفی، در تکیه آقا سیّد محمّد ترک (که بعدها به تکیه جهانگیرخان نیز شهرت یافت) در تخت فولاد اصفهان مدفون شد.

در سال‌های اخیر مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد وابسته به شهرداری اصفهان بقعه‌ای شکوهمند بر سر مزار او بنا کرده است.

میرزا حسن خان جابری انصاری این مصرع را ماده تاریخ فوت او یافته است: «جهانگیر نزد خدای جهان شد»

«مهجور دهاقانی» در ضمن مرثیه ای که برای او سروده، ماده تاریخ وفات او را چنین یافته است:

مهجور» خواست سال وفاتش ز پیر خرد

گفتا: «شد آفتاب جهانگیر مُنکَسِف

منابع

• لطفی، عليرضا (حامد اصفهانی)، تذكره شعرای تخت فولاد اصفهان: معرفی شعرای مدفون در تخت فولاد اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۹۰.
• مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.