محمود مفید

پرونده:Ambox important.svgمحتوای این مقاله هنوز مورد تایید نمی باشد و احتمالا نیازمند بازنویسی می باشد
در این راستا با ما همراه باشید .

محمود مفید( 1297 -1382ق/1258-1341ش) حکیم فقیه، مفسر ادیب، متکلم محقق، جامع دانش های نقلی و عقلی و مدرس نام آور حوزه علمیه اصفهان در قرن چهاردهم هجری است. نزدیک به چهل سال فقه و اصول، حکمت و تفسیر، فنون ریاضی، هیئت و نجوم را در مدارسی مانند صدر بازار و چهارباغ تدریس می کرد.

آیت الله شیخ محمود مفید اصفهانی

زندگی نامه

ولادت

محمود در سال1297ق و بنا به قولی در رمضان1302ق، در بیدآباد اصفهان دیده به جهان گشود و نزد پدر دانشمند و مادر مهربان خود دوران کودکی را پشت سرگذاشت.

خاندان

پدرش شیخ مفید از علما و وعاظ اصفهان و مسلط بر علوم غریبه و از نوادگان آقا محمدبیدآبادی به شمار می رود. از نام و لقب مادرش آگاهی نداریم؛ همین اندازه می دانیم که از این پدر و مادر، پنج پسر: اسماعیل، صدرا، علی، محمود، اسدالله و سه دختر به جای مانده است.

سبب شهرت ایشان به «مفید» گویای این است که خود را از احفاد محمدبن محمد بن نعمان معروف به «شیخ مفید»(م:1413ق) می دانند.

محمود، والدین خود را در سفری که با ایشان به عتبات عالیات به اتفاق خواهرش داشت، از دست داد و پس از خاکسپاری پدر و مادر در آن دیار مقدس، با خوار خود به اصفهان بازگشت.

اساتید

محمود مفید فحول حکیمان و فقیهان امامیه و مدرسان و استادان برجسته علوم نقلی و عقلی زمان خود را درک کرد و با این که حوزه اصفهان در آن دوران از بزرگترین و مشهورترین مراکز علمی جهان تشیع به شمار می رفت به این مقدار بسنده نکرد و راهی شهرهای تهران و مشهد رضوی شده، از محضر فیلسوفان و فقیهان آن دو حوزه نیز- که خود از وارثان مکتب فقهی فلسفی اصفهان بودند- بهره های فراوان برد. از جمله:

اساتید علوم نقلی

1. میر سید محمدتقی مدرس(اصفهان)
2. ملا محمدحسین فشارکی(اصفهان)
3. میر سید محمدصادق خاتون آبادی(اصفهان)
4. سید محمدباقر درچه ای(اصفهان)
5. شهید سید حسن مدرس اسفه ای (اصفهان)
6. شیخ فضل الله نوری ( تهران)

اساتید حکمت و عرفان

1. آخوند کاشی(اصفهان)
2. جهانگیرخان قشقایی(اصفهان)
3. میرزا حسن کرمانشاهی(تهران)
4. میرزا هاشم اشکوری گیلانی
5. میر شهاب الدین نیریزی
6. ضیاءالدین دُرّیتهران)
7. میر محمدتقی میرزا عسکری معروف به آقابزرگ حکیم(مشهد رضوی)

اساتید طب، ریاضیات، هیئت و نجوم

1. میرزا محمدباقر حکیم باشی
2. ملا محمدجواد آدینه ای
3. سیدحسن مشکان طبسی

گفتنی است که احتمال می رود شیخ مفید، محضر شمار دیگری از بزرگان حوزه نیز درک کرده باشد، که عبارتند از:

1. علامه میرزا ابوالمعالی کلباسی
2. میرزا محمدهاشم چهارسویی
3. میرزا محمدحسن نجفی
4. شیخ مرتضی ریزی لنجانی
5. میرزا بدیع درب امامی
6. آخوند ملا عبدالکریم گزی
   

از همدوره ای ها و هم مباحثه ای های شیخ مفید در دوران تحصیل در اصفهان و تهران می توان به دانشمندان نام آوری مانند: حاج میرزا علی آقا شیرازی، سید علی اصغر مدرس برزانی، حاج آقا صدر کوپایی، محمدباقر الفت، شیخ محمدرضا حسام الواعظین، سید محمدباقر امامی، سید مجتبی روضاتی و محمدباقر نجفی اشاره کرد.

شاگردان

بسیاری از فضلا و دانشمندان اصفهان و سایر شهرهای ایران از محضر این حکیم الهی و فقیه عارف ربانی بهره های علمی و اخلاقی برده‌اند که اسامی شماری از آنان عبارتند از:

1. سید فضل الله ضیاءنور
2. سید عبدالحسین طیب
3. شیخ عبدالجواد جبل عاملی
4. سید محمدعلی مبارکه‌ای
5. شیخ مرتضی اردکانی
6. میر سید حسن مدرس اصفهانی
7. شیخ ابراهیم ریاضی
8. سید مرتضی ظهیرالاسلام
9. شیخ حیدرعلی صلواتی
10. سید محمد جواد غروی
11. شیخ ابوالقاسم اشراقی
12. سید جمال صهری
13. شیخ اسماعیل کلباسی
14. سید محمدباقر آیت اللهی
15. شیخ حسین عمادزاده
16. شیخ نصرالله قضایی نجف آبادی
17. سید مرتضی موحد ابطحی
18. سلطان حسین تابنده گنابادی (رضاعلیشاه)
19. میر سید علاءالدین مدرس
20. میرزا حبیب الله لنجانی
21. شیخ محمد مروجی
22. سید مجتبی میرمحمدصادقی
23. شیخ محمدباقر صدیقین
24. سید فضل الله تجویدی
25. شیخ احمد قمی نژاد
26. سید علی هدایتی
27. ابراهیم جواهری
28. سید ضیاءالدین علامه
29. شیخ محمدعلی غروی
30. سید مهدی علامه فانی
31. شیخ احمد روحانی(شیخ الاسلام)
32. سید محمدباقر موحد ابطحی
33. سید محمدعلی موحد ابطحی
34. حسن سدهی
35. دکتر محمدحسن سه چهاری
36. شیخ محمدجعفر الهی نجف آبادی
37. میرزا علی محمد اژه ای
38. عبدالرحیم عبودیت
39. یحیی فقیه ایمانی
40. میرزا عنایت الله نجفی
41. سید جلال الدین آشتیانی
42. میرزا عبدالحسین صدرالمحدثین
43. حسن صدر
44. شیخ حسینعلی منتظری
45. سید محمدرضا شریعت زفره ای
46. شیخ سراج‌الدین هدایت
47. دکتر محمد خوانساری
48. سید احمد فقیه امامی
49. شیخ محمدتقی نجفی
50. سید احمد مقدس
51. میرزا احمد عمادالواعظین
52. ابوالقاسم پاینده
53. رضا عمادزاده
54. سید ابوالفضل صفوی ریزی
55. شیخ محمد خوانساری (علم آموز)
56. شیخ عباس مصباح
57. دکتر سید عمادالدین خراسانی
58. ابوطالب مصطفایی
59. سید محمد میردامادی
60. محمد ربانی خوراسگانی
61. سید علی طباطبایی
62. دکتر محمدحسین ضیایی
63. دکتر سید رضا ابوالبرکات
64. حبیب الله شاهنده
65. سید محمد حسینی کوشکی
66. شیخ محمدحسین رشتی
67. سید محمد آل رسول شمس آبادی
68. شیخ حسین مظاهری
69. دکتر سید احمد تویسرکانی
70. شیخ اسدالله جوادی
71. شیخ محمدی
72. سید محمدتقی حجازی فروشانی

جایگاه

جایگاه علمی

شیخ مفید حکیمی متأله، فقیهی متشرع، عارفی سالک، عابدی ذاکر و مدرسی توانا و برجسته به شمار می رفت.

وی بر عموم حکما و فیلسوفان زمان از لحاظ فقاهت مقدم بود و خارج فقه و اصول را ماهرانه و محققانه درس می گفت. از جمله متون و کتاب های درسی او برای طلاب می توان به جواهرالکلام، شرح منظومه سبزواری، اسفار اربعه ملاصدرا، شرح اشارات خواجه، فراید و متاجر شیخ انصاری، قوانین میرزای قمی، کفایة الاصول آخوند خراسانی، خلاصة الحساب شیخ بهایی، تشریح الافلاک چغمینی و شرح هندسه اقلیدسی اشاره کرد.

«هدایة میبدی» را نیز در مسجد دارالشفا بازار مسگرهای اصفهان تدریس می‌کرد. در اواخر عمرش، به دعوت آیت الله سید محمدرضا خراسانی رئیس وقت حوزه علمیه اصفهان، منظومه و اسفار را در فلسفه و کفایةالاصول را در اصول فقه درس می داد. بنابر درخواست و اصرار گروهی از فضلا، درس تفسیری نیز در مدرسه چهارباغ شروع نمود. مباحثی را که در این جلسه مطرح می کرد، عرفانی و بسیار عمیق بود و بعضی طلاب باور نمی کردند که ارتباطی با آیات قرآن داشته باشد. از این رو شماری از آنان به اندازه ای اشکال و ایراد نابجا و بی ربط گرفتند که سرانجام شیخ مفید ناچار به تعطیل درس تفسیر شد.

در دوران وی تدریس حکمت و کتاب هایی مانند اسفار منحصر به او بود و بویژه با درگذشت شیخ محمد حکیم خراسانی، خاتم الحکمای اصفهان به شمار آمد. به گونه ای که حتی بر حکیمان متأله نامدار معاصرش مانند حاج آقا صدرالدین کوپایی-که از مدرسان برجسته کلام و حکمت در حوزه اصفهان بود- ارجح شناخته می شد. حکیم مفید وارث اندیشه های حکیمان شیعی ایرانی از ملاصدرا به بعد و آخرین ستاره فروزان مکتب فلسفی اصفهان به شمار می رفت.

سلسله اساتید او با سه یا چهار واسطه به جدش حکیم متأله بیدآبادی- بزرگترین حلقه پیوند حکیمان پس از ملاصدرا به ملاصدرا- می رسد.

شیوه آموزشی و روش تدریس شیخ مفید کارآمد و موفق بود. ابتدا مطلب را از خارج و با قوت و استحکام مطرح می کرد و سپس تطبیق با عبارات و متن درس را نیز به خوبی و با دقت تمام انجام می داد. درس اخلاق او که در مدرسه چهارباغ تشکیل می شد، بسیار جذاب و لطیف بود و بیانی روحانی و گیرا داشت و مخاطب را از خود بیخود می کرد؛ به گونه ای که شماری از شاگردانش فقط برای تماشای سیمای روحانی و هیأت ملکوتی او به درس می آمدند و از معنویت و روحانیت استاد لذت می بردند .

آرا و دیدگاه ها

شیخ مفید لحظه ای از تفکر غافل نبود و هیچ چیز برایش مانند حکمت و اندیشیدن ارزش و اعتبار نداشت.

حکیمی متأله بود که تألهش نه فقط از طریق ریاضت های شرعی بلکه بر پایه تفکر و خردورزی بدست آمده بود. در پاره ای مباحث پیچیده فلسفی مانند اثبات وجود خدا بویژه برهان صدیقین، تکامل برزخی، معاد و مانند آن، صاحب نظر و دارای ابتکار بود.

حکیم مفید بر این باور بود که بدن مثالی مرتبه ای از مراتب نفس و روح است و همراه روح در بدن عنصری دنیوی حضور دارد. روح و بدن مثالی و بدن عنصری مانند روغن و کره و ماست هستند؛ یعنی همان طور که روغن در کره است و آن را از ماست بیرون می آورند، بدن مثالی نیز همراه روح در بدن است و پس از مفارقت روح از بدن باز همراه روح خواهد بود. وی به هنگام تدریس فلسفه، این عقیده را تصوری نادرست می دانست که در عالم برزخ به تعداد ارواح، بدن های مثالی ساخته و پرداخته و آماده است تا ارواح پس از فراق از بدن ها به آنها تعلق بگیرند و تشبیه می نمود به تاپوچی نوزادان که در قدیم آنان را از گهواره به آن منتقل کردند.

در واقع حکیم مفید بر مبنای تکامل برزخی معتقد بود که نفس پس از مرگ بدن هم چنان طی مراتب می کند و تطور می یابد و این خلاف عقیدة اکثری حکمای اسلامی است که معتقدند از آن جا که نفس در مقام فعل نیز مجرد شد، بدن را رها کرده و به عقول لاحق می پیوندد.

از نگاه علما و دانشمندان

1. حاج سید محمدعلی مبارکه ای: 

«الشیخ الزاهد الحکیم محمود بن شیخ مفید الاصفهانی از جمله فضلا و حکمای معاصرین است والحال که سال یکهزار و سیصد و پنجاه و هشت قمری است، فن حکمت الهی را در اصفهان به غیر از او کسی از عهده تدریسش برنمی آید و استاد حکمت را در این شهر فقط همان وجود اوست بخصوص در تدریس کتب ابن سینا و کتب مولی صدرای شیرازی ....»

2. معلم حبیب آبادی:

«شیخ محمود از علما و حکمای اصفهان بود ... بعد از اوکسی را نشان نداریم که در اصفهان که همیشه مجمع اساتید بزرگوار علوم عقلیه و نقلیه بوده) از حکمای بزرگوار و مدرسین این علوم و آثار باشد...»

3. حاج حسین عمادزاده اصفهانی(تاریخ رجال اسلام و شیعه):

«شیخ محمود مفید از اساتید معقول مدرسه صدر و از محققین حکماست ... معلوم بود که ایشان مطالب کتب را هضم کرده و کاملاً بر اسرار و دقایق و نکات دروس مطلع و مستحضر بودند».

سیره اخلاقی

شیخ مفید در بسیاری از فضایل اخلاقی مانند زهد، قناعت، عفت نفس، اعراض از زر و زور و ریاست دنیا، استقلال و آزادگی، صفا و خلوص، اهتمام به عبادات و اذکار و معنویات کم مانند بود. زندگی او با فقر و عسرت شدیدی همراه بود و از وجوهات شرعی استفاده نمی کرد.

سالیان متمادی خانة مستقلی نداشت و در این اواخر توانست منزلی در محله بیدآباد تهیه کند. از آن جا که یک دست لباس بیشتر نداشت، هنگامی که لباسش را می شست باید مدتها صبر می کرد تا، خشک شود و به ناچار با لباسِ رو، به مدرسه می رفت و سرمای سخت و خشک را تحمل می کرد. با این وصف هیچگاه از وجوه شرعی و سهم امام استفاده نکرد، تا بدان جا که گاهی مورد گله و شکایت یا پرسشهای برخی از فرزندانش قرار می گرفت. از سوی دیگر روحیه ای سخاوتمندانه داشت و از کمک و دستگیری دیگران دریغ نمی ورزید.

شیخ مفید به تهجد و مناجات در سحر و نماز اول وقت پایبند بود. عصرها در مسجد سید پشت مقبره حجت الاسلام جلوس داشت و تا غروب مشغول ذکر بود، نماز مغرب را خود به تنهایی، پشت ایوان مقبره اقامه می کرد و منتظر می ماند تا هنگام فضیلت عشا برسد و در این فاصله با شماری از طلاب و فضلا یا کسبه محل گفتگو می کرد و یا به پرسشها و احکام شرعی مردم پاسخ می گفت.

گاهی به جای نعلین از گیوه استفاده می کرد و عبا را به جای آن که بر دوش اندازد به دست می گرفت. هنگامی که یکی از شاگردانش به او اعتراض کرد که شما فیلسوف هستید چرا این گونه رفتار می کنید؟ پاسخ داد که «من عمداً چنین می کنم، چون قرآن می فرماید: «تلک الاخرة نجعلها للذین لا يُرِيدُونَ علواً فی الارض و لا فساداً»

در میان مردم اصفهان و حتی اهالی محله خودش بیدآباد، ناشناخته و گمنام بود. با اینکه بی اعتنا به دنیا و جاه و مقام و ثروت بود، اهتمامی بسیار به درس و بحث و گفتگوهای علمی داشت. افزون بر چند نوبت تدریس در مدرسه های صدر و چهارباغ، شماری محافل علمی نیز به صورت دوره ای، در منزل شخصی اش و منازل سایر علما و فضلای شهر و گاهی نیز در باغ های اطراف داشت که در این گونه مجالس بزرگانی مانند میر سید محمد مدرس و فرزندانش: میر سید علی و میر سید حسن مدرس، میر سید محمد روضاتی، آقا صدر خادمی، میر سید اسدالله روضاتی، آقا نور شریعتمداری، شریعت هرندی، شمس آبادی، رجایی، محمود فشارکی، شیخ احمد روحانی و دیگران شرکت می کردند. نمونه ای از مباحث علمی مطرح در این مجالس در کتاب«نگاهی به احوال و آرای حکیم مدرس اصفهانی»آمده است.

شماری از شخصیت ها و رجال علمی و فرهنگی نیز با علامه مفید دیدار داشته اند که از جمله آنان می توان به شهید مرتضی مطهری، حاج سید مصطفی خمینی، ملک الشعرای بهار اشاره کرد؛ در سفری به مشهد رضوی نیز با مدرس نامدار حوزه آن شهر میرزا مهدی غروی اصفهانی دیدار داشته و در نجف اشرف با علما و مراجع ملاقاتهایی نموده و به ویژه از عمیق و سودمند بودن درس آیت الله شاهرودی تمجید نموده است.

شیخ در صفا و خلوص و معنویت نیز نادره دوران بوده و احوال معنوی شگفتی از او نقل شده است.

آنچه اعتبار حکیم فقیه علامه شیخ محمود مفید را نزد همگان به اوج رسانده بود، همین فضایل اخلاقی و صفات پسندیدة انسانی و شخصیت بزرگ و خدایی او بود. شاگردانش شیفته او بودند و به همین دلیل همواره از او یاد می کردند و آیین زندگی اش را می ستودند.

آثار

شمار دقیق نوشته های شیخ محمود مفید به درستی معلوم نیست. برخی از آنها توسط خود ایشان در اختیار فرزندش مرتضی مفید قرار گرفته که وی نیز پیش از فوت به یکی از شاگردانش تحویل داده است. پاره ای دیگر نیز جسته و گریخته توسط دیگران گردآوری شده است.

1. رساله ای در اثبات وجود خدا.
2. رساله ای در مباحث وجودی یا رسالة وجودیه.
3. رساله ای در پاره ای از مباحث فلسفی مانند: ماهیت، شر، اقسام اضافه
4. رساله ای در فقه که شامل طهارت و صلوة است
5. اجازات
6. تقریرات

وفات

شیخ محمود مفید سرانجام در ساعت یک بعدازظهر روز جمعه11 شوال1382مطابق با 17 اسفند1341ش به لقای پروردگارش نایل گردید.

پیکر او را در روز شنبه12 شوال تشییع و در تخت فولاد در بقعه جدش حکیم بیدآبادی به خاک سپردند. نقل است که در سحرگاه فردای آن روز که پیکرش را به خاک سپردند، صدای او را به وضوح شنیدند که طبق معمول ایام حیاتش، با صوت زیبا، سوره یس را تلاوت می‌کرد.

فرزندش مرتضی مفید در همان روز خاکسپاری پدر، قصیده ای در رثای او سرود که بر روی سنگ قبر شیخ حک شده است:

چشمة عرفان و حکمت منبع فقه و اصول		در ریاضی و نجوم و هیئت استاد فحول
فارغ از لذات دنیا، بی نیاز از ناز دهر		عاشق دیدار یار و مهر او کرده قبول
*****
کرد در سال هزار و سیصد و هشتاد و دو		ظهر جمعه یازده شوال بر جنت نزول
رفت در دار بقا تنها نه محمود مفید		ز آسمان علم و دانش کرد خورشیدی افول

فضل الله اعتمادی متخلص به برنا نیز ماده تاریخ وفات علامه مفید را چنین سروده است:

برنا پی رحلتش به شمسی گفتا

لقمان زمان و عهد خود بود مفید

منبع

• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج4، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1394.