این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
شهید سید حسن مدرس
این نوشتار نیازمند ویرایش فنی یا ادبی می باشد. |
| اطلاعات فردی و علمی | |
|---|---|
| شهرت | مدرس |
| اساتید | شیخ الشریعه اصفهانی، جهانگیر خان قشقایی، سید محمدباقر درچه ای... |
| شاگردان | میرزا علی آقا شیرازی، جلال‌الدین همایی،،... |
| آثار | شرح فرائد الاصول ، تعلیقه بر کفایة الاصول ، شرح روان بر نهج البلاغه،... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | حمایت از جنبش مشروطیت، موسس دوره دوم مجلس شورای ملی |
| اجتماعی | تدریس |
شهید سید حسن مدرس اسفه ای (۱۲۴۹ش-۱۳۱۶ش) معروف به مدرس، فقیه و سیاستمدار شیعی و از علمای قرن چهاردهم هجری بود. از اساتید او آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی بودند. وی در دوران مشروطه به حمایت از مشروطه‌خواهان پرداخت و در راه اعتلای اسلام و دفاع از معارف تشیع، مردانه استوار ماند و لحظه ای با استبداد و استعمار سازش نکرد و سرانجام در همین راه به شهادت رسید.
زندگی نامه
ولادت
سید حسن مدرس در سال ۱۲۸۷ق/۱۲۴۹ش در روستای سرابه کچو، از توابع شهرستان اردستان در استان اصفهان متولد شد.
خاندان
پدرش سیداسماعیل طباطبائی امور شرعی مردم آن روستا را به عهده داشت و اجداد وی میر عبدالباقی بن میر عابدین طباطبائی زوّاره ای اردستانی بوده اند. بر حسب اسناد تاریخی و نسب نامه ای که حضرت آیت اللهمرعشی نجفی تنظیم نموده نسبش پس از سی و یک پشت به حضرت امام حسن (ع) می رسد.
تحصیلات
سید حسن در کودکی به همراه خانواده به روستای «اسفه» در نزدیکی شهرضا رفت و آنجا ساکن شد.بعد از تحصیلات مقدماتی و به منظور ادامه تحصیل علوم دینی، در سال ۱۲۹۸ق نزد جدش سید عبدالباقی، به مدت ۱۳ سال در حوزه علمیه اصفهان مشغول تحصیل شد. مقدمات ادبیات عرب، منطق و بیان را نزد اساتیدی چون میرزا عبدالعلی هرندی آموخت.[۱]
با ملا محمدکاشی کتاب شرح لمعه در فقه و پس از آن قوانین و فصول را در علم اصول تحصیل کرد. از میرزا جهانگیرخان قشقایی عرفان و فلسفه آموخت. در درس سید محمدباقر درچه‌ای و شیخ مرتضی ریزی شرکت کرد و به درجه اجتهاد رسید.[۲]
در شعبان ۱۳۱۱ق/۱۲۷۲ش به نجف اشرف عزیمت نموده و با شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی هم‌حجره شد. وی هفت سال به قصد تیمن و تبرک از درس آیات عظام آخوند خراسانی و سید محمد کاظم طباطبایی یزدی و ملا علی نهاوندی حاضر شد. همچنین در درس سید محمد فشارکی و شریعت اصفهانی شرکت نمود و درس‌های خود را با سید ابوالحسن اصفهانی و سید علی کازرونی مباحثه می‌کرد.
مدرس به هنگام اقامت در نجف روزهای پنجشنبه و جمعه هر هفته کار کرده، درآمد آن را در پنج روز دیگر مصرف می‌کرد. [۳]پس از هفت سال اقامت در نجف و تأیید مقام اجتهاد او از سوی علمای نجف در سال ۱۳۲۴ق به اصفهان بازگشت[۴]و در مدرسه جده ساکن شده و به تدریس فقه و اصول پرداخت و بدین مناسبت به مدرّس معروف شد.[۵]
تدریس
مدرس پس از بازگشت به اصفهان، صبح‌ها در مدرسه جده کوچک، فقه و اصول و عصرها در مدرسه جده بزرگ، منطق و شرح منظومه و در روزهای پنجشنبه نهج البلاغه را تدریس می‌کرد. [۶]با ورود به تهران درس خود را در ایوان زیر ساعت در مدرسه سپهسالار آغاز کرد.
وی در (۲۷ تیر ۱۳۰۴ش) تولیت این مدرسه را به عهده گرفت و برای اولین بار طرح امتحان طلاب را به مرحله اجرا درآورد و به منظور حسن اداره این مدرسه، نظام‌نامه‌ای تدوین کرد و امور تحصیلی طلاب را مورد رسیدگی قرار داد و سعی در احیا و آبادانی روستاها و مغازه‌های موقوفه مدرسه کرد.[۷]
شاگردان
از معروف‌ترین شاگردان وی افراد زیر بودند:
- سید کمال‌الدین نوربخش دهکردی
- محمد شریعت سنگلجی
- محمدهادی تهرانی
- میرزا ابوالحسن شعرانی
- میرزا علی آقا شیرازی
- مهدی الهی قمشه‌ای
- بدیع الزمان فروزانفر
- سید مرتضی پسندیده
- جلال الدین همایی
آثار
از کتب و آثار شهید مدرس می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- حاشیه بر کتاب النکاح محمد رضا نجفی مسجدشاهی.
- رساله‌ای در لزوم و عدم لزوم قبض در موقوفه.
- اصول تشکیلات عدلیه با (همکاری دیگران).
- کتابی در باب استصحاب (در علم اصول).
- تعلیقه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی.
- رساله‌ای در ترتب (در علم اصول فقه).
- رساله‌ای در شرط متاءخر (دراصول).
- دوره تقریرات اصول میرزای شیرازی.
- کتاب احوال الظن فی اصول الدین.
- شرح رسائل شیخ مرتضی انصاری.
- حاشیه فرائد الاصولِ شیخ انصاری
- تقریرات میرزا حسین خلیلی رازی.
- رساله‌ای در شرط امام و ماموم.
- رساله‌ای در عقود و ایقاعات.
- کتاب حجیة الظن (در اصول.
- شرح روان بر نهج البلاغه.
- رسائل الفقهیه که به کوشش استاد ابوالفضل شکوری انتشار یافته است.
- زندگینامه «خودنوشت» که برای روزنامه اطلاعات فرستاده است.
فعالیت‌های سیاسی
دوران قاجار
- در زمان مشروطه، مدرس به حمایت از جنبش مشروطیت برخاست و در کنار حاج آقا نورالله اصفهانی، برای تدارک و تقویت مشروطه‌خواهان کوشید. با اوج‌گیری جنبش مشروطه‌خواهی و دوران استبداد صغیر، مدرس به همراه حاج آقا نورالله، انجمنی با عنوان انجمن ملی تشکیل داد و خود به نایب رئیسی این انجمن انتخاب شد. وی با مشروطه‌خواهان بختیاری، مخفیانه در تماس بود و همکاری داشت.[۸]
- پس از فتح تهران و پیروزی مشروطه‌خواهان، مقدمات تأسیس دوره دوم مجلس شورای ملی فراهم و انتخابات به صورت عمومی برگزار و مجلس تشکیل شد. بر اساس اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه، باید پنج نفر از مجتهدان در مجلس حضور داشته و بر مصوبات مجلس به منظور عدم مغایرت آنها با احکام شرع نظارت داشته باشند. به این منظور، مراجع نجف بیست نفر از مجتهدان از جمله مدرس را به مجلس شورای ملی معرفی کردند[۹] و مدرس هم بر اساس قرعه انتخاب شد.[۱۰]لذا مدرس از اصفهان به تهران مهاجرت کرده و آنجا ساکن شد.[۱۱]
- با تصویب مجلس دوم، کارشناسی به نام مورگان شوستر، به مدت سه سال به‌عنوان خزانه‌دار کل کشور استخدام و مشغول رسیدگی به امور مالی ایران شد، ولی ازآنجا‌که ادامه فعالیت وی، منافع و امتیازها و در نتیجه نفوذ سیاسی روس و انگلیس را نقض می‌کرد دولت روسیه در ذی‌حجه ۱۳۲۹ق با هم‌داستانی دولت انگلیس اولتیماتومی مبنی بر عزل مورگان شوستر و... صادر کرد و در پی آن، قشون روس وارد بندر انزلی شد و تا قزوین پیشروی کرد. مدرس نطق تندی در مجلس انجام داد و همین امر در رأی مخالف مجلس برضد اولتیماتوم موثر بود.
- وی در سومین دوره مجلس شورای ملی، افزون بر وظیفه نظارتی، نمایندگی مردم تهران را نیز بر عهده داشت. با شروع جنگ جهانی اول، ایران رسماً خود را به‌عنوان دولت بی‌طرف اعلام کرد، ولی نیروهای متفقین با نقض بی‌طرفی ایران، وارد خاک کشور شدند با پیشنهاد مدرس و موافقت مجلس، قرار شد گروهی از نمایندگان به منظور مخالفت با قوای متجاوز به قم مهاجرت کنند و یک دولت سایه در کنار دولت اصلی تشکیل دهند. بدین منظور بیست و هفت نفر از نمایندگان مجلس به همراه گروهی از رجال سیاسی و مردم عادی، تهران را به قصد قم ترک کردند. مهاجران در قم کمیته‌ای با عنوان «کمیته دفاع ملی» تشکیل دادند. اما قشون روس روانه قم شد ودر پی شکست مهاجران، گروهی به همراه سلیمان میرزا و مدرس از راه کاشان به اصفهان و از راه کوه‌های بختیاری خود را به غرب ایران رساندند. در شعبان ۱۳۳۶ق با پایان یافتن جنگ اول جهانی، مدرس به همراه دیگر مهاجران پس از دو سال، به تهران بازگشت و در مدرسه سپهسالار به تدریس مشغول شد.
دوره پهلوی
کابینه سید ضیاء طباطبایی
کابینه سید ضیاء طباطبایی شماری از رجال دولت و مجلس را برای جلوگیری از مقاومت و قیام احتمالی دستگیر و زندانی کرد. مدرس نیز در شمار زندانیان سیاسی قرار گرفت. او ابتدا در محل قزاقخانه قدیم برای چند روز زندانی شد، ولی بعدها او را به همراه شیخ حسین یزدی که سابقه دوستی خوبی با مدرس نداشت، به‌وسیله گاری پُست به قزوین تبعید و در آنجا زندانی شد. بعد از دولت سید ضیاء، مدرس به تهران بازگشت.
مخالفت با رضاخان
- در مجلس چهارم، مدرس با قرارداد ۱۹۱۹م مخالفت کرد و مانع تصویب اعتبارنامه برخی از نمایندگان شد. در این دوران رضاخان در مقام وزارت جنگ در امور لشکری، کشوری و مالی، مداخله می‌کرد. مدرس در آغاز با سردار سپه مدارا کرد، ولی بعدها با اقدامات او مخالفت کرد.
- رضاخان در انتخابات مجلس پنجم توانست با حمایت نظامیان، هواداران خود را وارد مجلس کند و در نخستین اقدام، تغییر رژیم سلطنتی ایران به حکومت جمهوری را در دستور کار قرار داد. مدرس برای آگاهی علما نامه‌های بسیاری درباره ماهیت جمهوری رضاخانی نوشت و به قم فرستاد. سردار سپه در پی سفری به قم بنا به خواست علما انصراف خود را از جمهوری به صورت رسمی اعلام کرد. چالش‌ها ادامه داشت و مدرس تنها راه چاره را استیضاح رئیس‌الوزراء تشخیص داد. وی در ۷ مرداد ۱۳۰۳ش به همراه شش تن از نمایندگان، رضاخان را به دلیل سوء سیاست داخلی و خارجی، قیام و اقدام بر ضد قانون اساسی و حکومت مشروطه و نیز تحویل ندادن اموال مقصران به دولت استیضاح کرد اما این اقدامات به جایی نرسید و سردار سپه رأی اعتماد گرفت.
- صبح ۷ آبان ۱۳۰۵ش هنگامی که مدرس برای تدریس به سوی مدرسه سپهسالار رهسپار گشت، در خم کوچه‌ای از پشت سر و جلو و نیز پشت‌بام او را هدف گلوله قرار دادند اما مدرس با ترفندی جان سالم بدر برد.
- در آبان ۱۳۰۶ش حاج آقا نورالله اصفهانی، عالم با نفوذ اصفهان، همراه شماری از روحانیان آن شهر در اعتراض به برخی برنامه‌ها و اقدامات رضاخان به قم مهاجرت کرد و از علمای سراسر کشور نیز خواست تا به منظور اعلام همدردی و اعتراض به رضاخان به قم مهاجرت کنند. مدرس اقدام آنان را تأیید و با آنها اظهار همدردی و همکاری کرد.[۱۲]
- در سال 1307ش انتخابات دوره هفتم مجلس شورای ملّی برگزار شد ولی کلیه آراء مدرس باطل شد و از ورود او به مجلس جلوگیری شد. و در همان سال او را به شهر دور افتاده خواف در خراسان تبعید کردند.
شهادت
شامگاه ۱۶ مهر ۱۳۰۷ سرتیپ درگاهی، رئیس شهربانی تهران و همراهانش به منزل مدرس هجوم آوردند و وی را ابتدا به یکی از روستاهای اطراف مشهد و سپس به شهر دورافتاده خواف تبعید کردند. شهید مدرس در خواف در قلعه‌ای نظامی زندانی شد و تحت نظر شدید مأموران امنیتی قرار گرفت و ممنوع‌الملاقات شد. دوران تبعید او بیشتر از نه سال طول کشید.
سرانجام غروب ۲۶ رمضان سال ۱۳۵۷ق برابر با ۱۰ آذر سال ۱۳۱۶ هجری شمسی سه مأمور نزد مدرس آمده و چای سمی را به اجبار به او خوراندند. وقتی خبری از اثر سم نشد، عمامه سید را در هنگام نماز از سرش برداشته، برگردنش انداخته و او را خفه کردند. وی در شهر کاشمر به خاک سپرده شد. [۱۳]
در ایران به مناسبت شهادت سید حسن مدرس در ۱۰ آذر، این روز به نام روز مجلس نامگذاری شده است.
بازسازی آرمگاه مدرس
محدوده وسیعی در حدود ۵۰ هزار متر مربع در زمان حکومت پهلوی برای آرامگاه شهید مدرس در نظر گرفته می‌شود؛ ولی بازسازی قبر وی پس از انقلاب اسلامی صورت پذیرفت. امام خمینی که در سخنان خود بارها از شخصیت و فعالیت‌های مدرس تمجید می کرد در ۲۸ شهریور سال ۱۳۶۳ش طی پیامی به عباس واعظ طبسی تولیت آستان قدس رضوی از او خواست آرامگاه سید حسن مدرس را تعمیر و بازسازی کند.
در سال ۱۳۶۳ش بنای آرامگاه جدید به جای مقبره کوچک قبلی و در میان باغ وسیع و محصوری در کاشمر ساخته شد. این بنا از یک گنبد مرکزی، چهار ایوان و گنبد فیروزه‌ای شکل گرفته به سبک معماری اسلامی و به اسلوب عصر صفوی بنیان گردیده است.
پانویس
- ↑ مدرسی، مدرس ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۲۳؛ باقی، مدرس؛ مجاهدی شکست‌ناپذیر، ص۱۶۰و ۱۶۱. بنقل از سایت شهید آوینی.
- ↑ پژوهشکده باقرالعلوم، گلشن ابرار، ج۲، صص۵۶۴- ۵۶۵.
- ↑ مدرسی، مدرس، ۱۳۶۶ش، ص۲۴.
- ↑ پژوهشکده باقرالعلوم، گلشن ابرار، ج۲، صص۵۶۴- ۵۶۵.؛ شهید مدرس در آئینه تاریخ، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ج 4 ، ص 449.
- ↑ باقی، مدرس؛ مجاهدی شکست‌ناپذیر، ص۲۹. بنقل از سایت شهید آوینی
- ↑ پوهشکده باقرالعلوم، گلشن ابرار، ج۲، ص۵۶۵.
- ↑ محمدی، فعالیت‌های سیاسی اجتماعی آیت‌الله شهید سید حسن مدرس، مطالعات انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶ش، شماره ۹ و ۱۰.
- ↑ مدرسی، مدرس، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۳۰ و ۳۱؛ زندگینامه خودنوشت مدرس، روزنامه جمهوری اسلامی ۱۰/۰۹/۱۳۸۴.
- ↑ محمدی، فعالیت‌های سیاسی اجتماعی آیت‌الله شهید سید حسن مدرس، مطالعات انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶ش، شماره ۹ و ۱۰.
- ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ج۲،ص449.
- ↑ محمدی، فعالیت‌های سیاسی اجتماعی آیت‌الله شهید سید حسن مدرس، مطالعات انقلاب اسلامی ۱۳۸۶ شماره ۹ و ۱۰.؛ مدرسی، مدرس، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۴۴.
- ↑ محمدی، فعالیت‌های سیاسی اجتماعی آیت الله شهید سید حسن مدرس، مطالعات انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶ش، شماره ۹ و ۱۰.
منابع
- پژوهشکده علمی کاربردی باقرالعلوم (ع)، گلشن ابرار، ج2، قم: معروف، 1385.
- مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.