این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
ابوالحسن علی بن محمدفتونی عاملی اصفهانی
 | |
| اطلاعات فردی و علمی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالحسن علی فتونی عاملی اصفهانی |
| زادروز | ۱۰۷۰ قمری |
| تاریخ وفات | ۱۱۳۹ قمری |
| مدفن | تخت فولاد |
| اساتید | آقا حسین خوانساری، مولی محمد محسن فیض کاشانی، سید نعمت الله جزائری، و... |
| شاگردان | میر سید عبدالله جزائری،میرزا محمدابراهیم قاضی خوزانی، محمدصادق شیرازی قمی، و ... |
| آثار | الانساب، اصول دین، اجوبة مسائل فقهیه، حدایق الابواب، و... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | مدرس، محدث، نویسنده، و... |
ابوالحسن علی ابن محمد فتونی عاملی نباتی اصفهانی(۱۰۷۰ق-۱۱۳۹ق)، علامه فقیه محدث مفسر از بزرگان و نام آوران امامیه در سده های یازدهم و دوازدهم هجری است.
زندگینامه
ولادت
سال دقیق تولد او معلوم نیست؛ اما بعضی از نویسندگان از قرائنی مانند تاریخ های اجازات مشایخ او از سال های 1096 تا 1107ق حدس زده اند که حدود سال1070ق بدنیا آمده است.[۱] با این حال اگر میر سید شرف الدین علی شولستانی (متوفی 1060ق) از مشایخ ابوالحسن عاملی باشد، چنانکه در منابع معتبر آمده، سال تولد او باید بطور قطع یکی دو دهه پیش از 1060ق باشد، مگرآنکه در تاریخ وفات شولستانی تردیدی باشد. همانگونه که به نوشته صاحب «ریحانة الادب» وفات او بعد از سال 1063 بوده است.
از او به ابوالحسن شریف فتونی عاملی نباطی اصفهانی امامی نجفی یا غروی نام برده اند. علامه مجلسی در متن اجازه اش به ملا ابوالحسن او را به « العاملی أباً، الحسینی اُماً، الاصفهانی مولداً، الغروی موطناً» وصف کرده است؛ عاملی به سبب ریشه و نژاد اصلی او یعنی جبل عامل لبنان و فتونی و نباطی نیز منسوب به فتون و نباطیه دو قریه از قرای همان دیار است. ذکر لقب شریف برای او به سبب سیادت مادر وی است- که از سادات خاتون آبادی بوده - و نه آن گونه که صاحب «اعیان الشیعه» پنداشته و اسمش را شریف دانسته و شرح احوالش را ذیل عنوان شریف آورده است؛ و امامی نیز به سبب سکونت او در محله درب امام اصفهان به او گفته شده است. همچنین از آن جا که مدت زیادی ساکن نجف اشرف و مجاور آن ارض اقدس بوده به لقب نجفی یا غروی نیز مشهور است.
خاندان
در میان نویسندگان، در اسامی اجداد و نیاکان ملا ابوالحسن اندکی اختلاف دیده می شود. مشهور آن است که ملا ابوالحسن فرزند محمد طاهر بن عبدالحمید بن موسی بن علی بن محمد بن معقوق بن عبدالحمید فتونی عاملی بوده است. در بعضی از کتب تراجم احوال میان «علی» و «معقوق»، نام محمد را نیاورده اند. خاندان ملا ابوالحسن اهل علم و ادب و فضل و کمال و به بزرگی شان و جلالت قدر شهره بوده اند. در «امل الآمل» آمده است که آل فتونی خاندان عربی و علمی اند که نسب به صحابی رسول خدا و حواری امیر مؤمنان یعنی ابوذر غفاری می رسانند. از این رو گروهی از دانشمندان و نویسندگان، رجال این خاندان و از جمله ملا ابوالحسن را به الفتونی العاملی الجندبی الغفاری ملقب ساخته اند.
خاندان فتونی عاملی از حیث نسب و حسب، شریف و اصیل بوده و با تألیفات و آثار علمی خود خدمات گرانقدر بسیاری به مذهب جعفری نموده و از مشایخ بزرگ اجازات حدیث و فقیهان نامدار شیعه به شمار می روند. شماری از ایشان به سبب ستم فرمانروایان جور مانند جزار به مرکز حکومت نوپای شیعی صفویه اصفهان رفتند و گروهی نیز به نجف اشرف عزیمت نمودند. بیت موسی بن علی نباطی عاملی- از نیاکان ملا ابوالحسن- خاندانی بزرگ از اهل فقه و حدیث و ادب شیعه و بیشتر رجالشان اهل اصفهان یا نجف بوده اند.
به نظر می رسد نخستین فرد از این خاندان که به اصفهان آمده، پدر او شیخ محمدطاهر پسر عبدالحمید فتونی عاملی باشد. آنچه از شیخ محمدطاهر می دانیم، بر پایه گزارش صاحب «لؤلؤةالبحرین»، در سفری در سال 1115ق به همراه پسرش ابوالحسن و نواده اش ابوطالب و گروهی از دوستانش به نجف اشرف مشرف شده و در همان سال از دنیا رفته و در کاظمین دفن می شود. مادر ابوالحسن از خاندان اصیل و بزرگ شیعه یعنی سادات خاتون آبادی بوده است. شیخ محمدطاهر فتونی عاملی با طیبه خانم یا سیده خانم دختر عالم فقیه میر عبدالواسع حسینی خاتون آبادی بن میر محمد صالح بن میر محمداسماعیل معروف به شاه مراد، ازدواج کرد. پسر میرعبدالواسع یعنی فقیه محدث نامی علامه میر سید محمد صالح امام جمعه اصفهان شاگرد و داماد علامه محمدباقر مجلسی بوده و بدین ترتیب دایی ملا ابوالحسن عاملی نیز به شمار می رفته است.[۲]
فرزندان
دو فرزند، یک پسر و یک دختر برای ابوالحسن شریف برشمرده اند:
- شیخ ابوطالب فتونی عاملی: از دانشمندان و ادیبان نامدار و بزرگ و رئیس سلسله عاملی فتونی به شمار می رود. ابوطالب از پدر خود و جمعی دیگر از علمای عراق روایت می‌کند. پدرش املاکی را برای او و نیز فرزند دیگرش فاطمه وقف نمود که پس از وفات شیخ ابوطالب به فرزندش علی و سپس به حسن بن علی و آنگاه به حسین و محمد دو پسر حسن رسید. این دو برادر از معاصران فقیه بزرگ شیعی شیخ محمد حسن صاحب جواهر حفيد دختری ابوالحسن عاملی بوده اند. درباره تاریخ وفات و مدفن شيخ ابو طالب عاملی آگاهی نداریم همین اندازه می‌دانیم که شیخ در ایران وفات یافته است.[۳]
- فاطمه فتونی عاملی: از او و همسرش هیچ آگاهی نداریم. این اندازه در منابع آمده است که فاطمه صاحب دختری به نام آمنه بوده و آمنه خانم همسر یکی از علمای اصفهان به نام شیخ عبدالرحیم اصفهانی - که او را از مؤیدات آسمانی برشمرده اند - می شود. شیخ عبدالرحیم فرزند آقا محمد صغير بن عبدالرحيم شريف كبير اصفهانی بوده و حاصل ازدواج او با آمنه خانم پسری با نام شیخ باقر است که پدر فقیه اصولی بزرگ جهان تشیع حاج شیخ محمد حسن نجفی اصفهانی معروف به صاحب جواهر (۱۲۰۲-١٢٦٦ق)، به شمار می رود. از همین رو بوده است که صاحب جواهر در آثار خود از ملا ابوالحسن شریف عاملی بـه جـد تعبیر می کند.
تحصیلات
ابوالحسن از محضر علمای بزرگ جهان تشیع یعنی حوزه فقهی، فلسفی اصفهان بهره های بسیار برد. همچنین شماری از بزرگان حوزه نجف را درک و به دریافت اجازه از آنها مفتخر گردید و با نبوغ علمی و پشتکار خود به مراتب والایی در علوم و معارف اسلامی دست یافت.[۴]
اساتید
اساتید و مشایخ روایی او عبارتند از آیات عظام:
- علامه ملا محمدباقر مجلسی نخستین شیخ اجازه و بزرگترین استاد ملا ابوالحسن است که دو اجازه به او داده است. [۵]
- شیخ قاسم بن محمد کاظمی نجفی مشهور به الوندی که در تاریخ1099ق به ابوالحسن عاملی اجازه داده است.
- شیخ صفی الدین طریحی، شنبه نهم ربیع الاول سال 1100ق به ابوالحسن عاملی اجازه داده است.
- شیخ محمد حسین بن حسن بن ابراهیم بن علی بن عبدالعالی کرکی عاملی میسی که در صفر1100ق به ابوالحسن عاملی اجازه داده است.
- شیخ عبدالواحد بن محمد بن احمد بورانی نجفی که در 15 شوال 1103ق به ابوالحسن عاملی اجازه داده است.
- شیخ احمد بن محمد بن یوسف بحرانی، اجازه در تاریخ شوال 1105ق.
- سید محمد صالح بن سید عبدالواسع خاتون آبادی - دایی، استاد و شیخ اجازه ملا ابوالحسن عاملی- که در اوایل محرم سال1107 به او اجازه داده است.
- حاج محمود بن علی میبدی مشهدی، اجازه مورخ محرم1107ق.
- سید نعمت الله جزائری
- مولی محمد محسن فیض کاشانی
- آقا حسین خوانساری
- شیخ عبدالحمید بن محمد تونی
- شیخ محمد بن حسن حر عاملی
- امیر شرف الدین علی بن حجة الله حسنی حسینی شولستانی نجفی
- میرزا محمد استرآبادی
شاگردان
بسیاری از بزرگان و اعلام امامیه در سده های یازدهم و دوازدهم هجری از محضر ملا ابوالحسن شریف عاملی بهره برده، یا از او اجازه نقل حدیث دریافت کرده اند. برخی از آنها عبارتند از:
- شیخ احمد بن اسماعیل جزایری نجفی
- ابی فتح سید نصرالله بن حسین حایری مدرس شهید
- شیخ عباس بن حسن بن عباس بلاغی
- شیخ ناصر جارودی (مجاز از عاملی)
- شیخ محمد بن سلیمان بن زویر خطی سلیمانی
- شیخ ابی صالح محمد مهدی فتونی
- سید محمد حیدر بن علی بن حیدر موسوی عاملی مکی
- شیخ فتح الله بن علوان کعبی قپانی دورقی
- میر سید صدرالدین بن محمدباقر رضوی قمی معروف به سید صدرالدین همدانی
- شیخ عبدالله بن شیخ کرم الله حویزی (مجاز به تاریخ1097ق)
- شیخ محمد بن بهاءالدین عاملی (مجاز از عاملی)
- سید محمد موسوی پدر سید شبر
- محمدصادق شیرازی قمی، شاگرد و (مجاز از عاملی)
- ملا محسن مشهدی(ح1153ق) (مجاز از عاملی)
- میر سید محمدحسین خاتون آبادی (شاگرد و مجاز از استاد و پسر دایی او)
- میر محمدباقر رضوی پسر میرزا محمد تقی شریف رضوی قمی (مجاز از عاملی)
- مولی محمدباقر بن محمد حسین تستری برادر مولی فرج الله (مجاز از عاملی)
- محمدعلی بن بشارة الخاقانی آل موحی النجفی (مجاز)
- شیخ عبدالله بحرانی لاهیجی، (مجاز از عاملی)
- میرزا محمدابراهیم قاضی خوزانی
- میر سید عبدالله جزایری (مجاز)
- مولی ابوطالب فتونی عاملی فرزند ابوالحسن عاملی (شاگرد و مجاز)
- شیخ درویش مجاور غروی (مجاز)
- مولی عبدالمطلب بن عبدالله بن طاهر کلیددار حضرة الغروی.[۶]
جایگاه
جایگاه علمی
ملا ابوالحسن شریف عاملی اصفهانی از بزرگان فقها و محدثان و متکلمان امامیه و افضل اهل عصر خود در قرن دوازدهم هجری به شمار می رود. او در دو شهر بزرگ شیعه اصفهان و نجف از مدرسان نامدار حوزه های علمیه بود و در هر دوجا به تدریس و تعلیم فضلا و دانشمندان و نیز تألیف و تصنیف آثاری گرانقدر اشتغال داشت. عاملی اصفهانی از مشایخ بزرگ حدیث نیز بود و بسیاری از فقیهان و محدثان نامدار سلسله اجازاتشان به او منتهی می گردد. از عباراتی که دانشمندان معاصر او، اساتید و مشایخش و نیز شاگردان و راویان از او و سایر علما درباره او نوشته و گفته اند به خوبی می توان پی به مقام و منزلت والای علمی او برد.[۷]
آثار
ملا ابوالحسن شریف عاملی به سبب وسعت و دقت نظر و جامعیتش، آثار ارزشمندی در دانش های گوناگون فقه، اصول، حدیث، تفسیر و کلام از خود به جای گذاشت. در فهرست ذیل بیش از بیست اثر او که تا کنون شناسایی شده، معرفی می شود.
- « الانساب»
- «اجوبة مسائل فقهیه»
- اصول دین
- «اصول عقاید»، ترجمه فارسی «الفوائد الغرویه» که توسط خود مؤلف با اضافه بعضی از مطالب با عناوین صورت گرفته است.
- «تنزیه القمیین» در شرح احوال بسیاری از علمای قم
- «حاشیه بر اصول کافی»
- « الحاشیه علی مجمع الرجال قهبائی»
- «حدایق الابواب»
- «حقیقة المذهب الامامیة»
- رساله در اجازة ابوالحسن عاملی به شیخ عبدالله حویزی
- رساله در طریق روایة العاملی عن معیر بن ابی الدنیا و طریق روایته للدعاء السیفی عن الحجه (عج)
- «رسائل متفرقه» در اجازات عاملی به دانشمندان شیعه در قرن دوازدهم هجری
- «الرسالة الرضاعیه» یا «رسالة فی الرضاع»
- «شرح الصحیفه السجادیه»
- «شرح کفایه»
- « شریعة الشیعة و دلایل الشریعة» یا « شرح مفاتیح الشرایع » ملا محسن فیض کاشانی
- «دلائل الاحکام»
- «رسالة وجیزة فی تحقیق فصول الاذان و الاقامه»
- «ضیاءالعالمین فی الامامه». در موضوع امامت و در سه مجلد ضخیم
- «الفوائد الغرویه و الدرر النجفیه» در دو مقصد
- «الفوائدالمکیه».
- «الکشکول»
- «مرآة الانوار و مشکاة-الاسرار فی تفسیر القرآن»
- «معراج الکمال»
- «نصائح الملوک و آداب السلوک» یا «شرح عهدنامه امیرالمؤمنین»(ع) به مالک اشتر نخعی
وفات
سید محمد علی مبارکه‌ای که خودش سنگ قبر عاملی را در تخت فولاد اصفهان مشاهده کرده است، تاریخ فوت را بر روی سنگ 1129ق یادداشت کرده که به نظر می رسد در نوشتن عدد دو سهوی صورت گرفته و 1139 بوده باشد وگرنه قطعاً اشتباه است. تاریخ مشهور در اکثر منابع سال1138ق است و این آگاهی بر پایه خط بعضی از احفاد عاملی بر کتاب «فواید الغرویة» اوست که اینگونه نوشته اند: «فی النجف سنه1138».
در «اعیان الشیعه»، تاریخ فوت را(۱۳۹ ۱ق) و در «تکملة امل الأمل» در دهه آخر ١١٤٠، آمده که عاملی در سال ١١٤٠ فوت شده است. جابری انصاری نیز بر فوت عاملی در سال ١١٤٠ تصریح کرده است. قرائنی چند نیز نشان می‌دهد که ابوالحسن عاملی تا سال ۱۱۳۹ ق همچنان زنده بوده است. در اجازه نامه گسترده ای که میرزا ابراهیم قاضی خوزانی (شهید ١١٦٠ق) برای حاج شیخ محمد بن محمد زمان کاشانی اصفهانی (متوفی پس از ۱۱۷۲ق) نوشته است، چند بار که نام شیخ و استادش شیخ ابوالحسن عاملی را به عنوان نخستین مجیز خود نوشته همراه با دعا برای بقا و تأیید اوست و آخرین بار در تکمله همان اجازه می نویسد: الشيخ ابى الحسن ادام الله وجوده، تاریخ اصل اجازه ١٤ صفر ۱۱۳۹ق و تاریخ تکمله آن ۱۹ ربیع یکم همان سال است. روضاتی که تاریخ فوت عاملی را همان سال ۱۱۳۸ق دانسته است برای برطرف شدن اشکال می نویسد: «رفع اشکال به این است که بگوییم او در اواخر سال ۱۱۳۸ در نجف از دنیا رفته و تا زمان صدور اجازه هنوز خبر فوت او به اصفهان در اشغال افغان نرسیده بوده است». آنچه اظهار نظر قطعی در این باره را دشوار می سازد، سخن مبارکه ای در رساله «جُنگ» خود است که معتقد است عاملی در اصفهان از دنیا رفته و در تخت فولاد دفن شده است. به جز مبارکه ای، سایر نویسندگان و دانشمندان- از جمله برخی احفاد عاملی- محل فوت و مدفن او را شهر نجف اشرف نوشته اند. اما هیچ یک از آنان به محل دقیق دفن یا سنگ قبر او و خصوصیاتی از این قبیل، اشاره نکرده اند.[۸] با این حال مبارکه ای که گاهی از عاملی به مولی ابی الحسن و گاهی به مولی حسن تعبیر می‌کند، درباره محل فوت و مدفن او زیر عنوان: قبر مولی حسن در تخت فولاد اصفهان مفقود شد، می نویسد:
« و این قضیه از این قرار است در زمان فوت مولی حسن و چندی بعد از او چون فتنه بزرگ افغان در اصفهان رخ داد. از این جهت برای علمایی که در قرب آن حادثه از دنیا رفتند، بقعه ای ساخته نشد، چنانکه در زمان صفویه رسم بود و بعد از قضیه افغان هم باز رسم شد، و از این جهت قبوری بسیار از بزرگان علما و فحول آن عصر مثل فاضل هندی و مولی حسن، بقعه ای بر او نبوده. فقط به سنگ قبری که با القاب شایسته شأن آن عالم بوده، علامت قبر گذاشته می شد، روزی نویسنده در پشت تکیه بابارکن الدین می رفتم، در طرف غرب در فاصله چندین قدمی[...] کمی پشت آن بقعه واقع است، دیدم سنگ قبری به پشت افتاده که از شکل او معلوم بود باید سنگ لوح یکی از بزرگان باشد. چون بنده هم در این خصوصیات بسیار کنجکاو بودم، آن سنگ را بلند کرده دیدم این عبارت بر او نوشته شده که ملخص آن، این بود: قد ارتحل من دارالفناء الی دارالبقا افقه المحدثین و اکمل الربانیین جامع المعقول و المنقول عمادالدین و رکن الاسلام والمسلمین غواص بحرالمعانی العدل الشریف العلامه مولی حسن بن محمد طاهر صاحب التصانیف الکثیره و مصنف تفسیر الکبیر المسمی بمرآت الانوار[...] بعد از سفر[...] تصمیم گرفتم[...] قبر را تجدید نمایم. روزی در محل مزبور رفته، هرچه تفحص کرده سنگ قبر را نیافتم بعد از استسفار معلوم شد بلدیه اصفهان برای تعمیر پل خواجو سنگ قبرهای قدیمی را برده که پل را تعمیر کنند[...] سنگ تازه تراش محسوب دارند... ».[۹]
پانویس
- ↑ بهشتی نژاد، شعرای حوزه علمیه اصفهان ص409.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج3، صص44-42؛ خوانساری، روضات الجنات، ج7، صص138-137؛ خاتون آبادی، وقایع السنن و الاعوام، ص542؛ بحرانی، لؤلؤ البحرین، ص107؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج1، ص371؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج5، ص1827؛ مهدوی، زندگینامه مجلسی، ج2، ص10؛ مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج3، ص211.
- ↑ جزائری، الاجازة الکبیرة، ص ١٢٤؛ صدر، تکملة امل الآمل، صص ٤٤٤-٤٤٥؛ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج ٣، صص ٤٩-٥٧؛ امین، اعیان الشیعه، ج ۲، ص ٣٦٦؛ آقابزرگ تهرانی، الکواکب المنتشره، ص ۳۹۱.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج3، ص44؛ مهدوی، زندگینامه مجلسی، ج2، ص10؛ امین، اعیان الشیعه، ج7، ص342؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج3، ص197؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج2، ص378؛ آقابزرگ تهرانی، الکواکب المنتشره، ص174.
- ↑ مهدوی،تذكره شعرای استان اصفهان، ص ۶۰۵.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج3، صص208-195.
- ↑ بحرانی، لؤلؤالبحرین، ص ۱۰۷؛ خوانساری، روضات الجنات، ج ۷، ص 135؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۳۸۵؛ حسینی خاتون آبادی، النصوص الرسائل، ج ۲، ص ۲۳۷ ؛ رجایی، الاجازات، ص ٢٦٢؛ مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج ۳، ص ۲۱۱؛ امین، اعیان الشیعه، ج ۷، ص ٣٤٢؛ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج ۳، ص ٤٥؛ قمی، فوائد الرضويه، ص ٤٥٥.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۳، ص 149؛ امین، اعیان الشیعه، ج ۷، ص ٣٤٢: جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ص ۲۹۰؛ رجایی، الاجازات لجمع من الاعلام و الفقها و المحدثین، ص ۲۰۷.
- ↑ مبارکه ای، جُنگ، مخطوط.
منابع
- بهشتی نژاد، محمدعلی، شعرای حوزه علمیه اصفهان (از صدر اسلام تا کنون)، اصفهان: پویان مهر، ۱۳۹۱.
- مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج3، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1392.