این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
آقا جمال خوانساری
 | |
| اطلاعات فردی و علمی | |
|---|---|
| نام کامل | جمال الدین محمد خوانساری |
| شهرت | جمال المحققین |
| تاریخ وفات | ۱۱۲۲قمری |
| مدفن | تخت فولاد،تکیه خوانساری |
| اساتید | آقا حسین خوانساری، محقق سبزواری |
| شاگردان | سید ابوالقاسم خوانساری، سید نعمت الله جزائری، محمد حسین خاتون آبادی، و.. |
| آثار | شرح احادیث طینت، التعليقات علی شرح اللمعة الدمشقية، عقاید النساء یا کلثوم ننه، و... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | مرجع تقلید، مدرس، نویسنده، متکلم، و... |
جمال‌الدّین محمد خوانساری(متوفی 1122ق) [۱] معروف به «جمال المحققین»، عالم محقّق، مدقّق، محدّث، اصولی، حکیم، متکلّم و از فقیهان امامیّه و از علما و مراجع تقلید شیعه در قرن دوازدهم و هم دوره با حکومت صفویه بود. او با دانشمندان بزرگی همچون علاّمه محمّدباقر مجلسی و میرزای شیروانی هم‌عصر بوده است. آقا جمال الدین محمّد، فرزند محقّق آقا حسین خوانسارى اصفهانى است. آقا حسین و آقا جمال اصلا خوانسارى بوده و در اصفهان سکونت داشته‌اند و بزرگترین حوزه‌هاى درسى این دارالعلم متعلق به آنها بوده است. از جمله فعالیت‌های این عالم، تربیت شاگردان ممتاز، اداره حوزه علمیّه شیعه و حلّ و فصل امور مردم مسلمان و تالیف کتاب را می‌توان نام برد. از جمله تالیفات برجسته او کتاب عقائد النساء است.
زندگی‌نامه
ولادت
محمد بن حسین بن جمال‌الدّین خوانساری معروف به آقا جمال خوانساری هم زمان با عصر صفوی در خانواده ای عالم پرور و در سایه پربار پدر و داییِ دانشمندِ خود محقق سبزوارى چشم به جهان گشود. درباره زمان و مکان ولادت ایشان خبری در دسترس نیست؛ اما مسلم است که وی اهل خوانسار بوده و در اصفهان به رشد و کمال رسیده است.
خاندان
پدر او علامه آقا حسین، مشهور به محقق خوانسارى و مادر بزرگوارش، خواهر محقق سبزوارى است.
خاندان آقا جمال افراد ذيل هستند که در كتاب هاى تراجم، شرح حال، كتاب شناسى و فهارس ياد شده اند كه به اختصاراسامى آنان را ذكر مى كنيم:
- پدر جدّ آقا جمال خوانسارى، به نام حسين خوانسارى
- جدّ آقا جمال خوانسارى، جمال الدين محمد خوانسارى، هم نام آقا جمال خوانسارى
- پدر آقاجمال خوانسارى، به نام آقا حسين و محقق خوانسارى
- آقا رضى خوانسارى، برادر آقا جمال خوانسارى
- آقا كمال الدين خوانسارى، برادر كوچكتر آقا جمال خوانسارى
- ملا مسيحا كاشانى، داماد محقق خوانسارى و شوهر خواهر آقا جمال خوانسارى
- شيخ جعفر قاضى كمره اى، شوهر خواهر ديگر آقا جمال خوانسارى
- محقق سبزوارى، دايى آقا جمال خوانسارى
- آقا حسين، فرزند آقا جمال خوانسارى
- محمد رفيع، فرزند ديگر آقا جمال خوانسارى
- حسنعلى، فرزند سوم آقا جمال خوانسارى
- آقا ربيع، فرزند آقا رضى خوانسارى
- آقا شريف، فرزند ديگر آقا رضى خوانسارى
- آقاجمال سوم، فرزند آقا حسين بن آقا جمال خوانسارى
- آقا حسين بن آقا شريف بن آقا رضى خوانسارى[۲]
پدر ش آقا حسین خوانساری معروف به «استاد الکُل فی الکُل» سال ها در حوزه اصفهان به تربیت شاگردان برجسته ای همت گماشت که از جمله آن ها می توان به دو فرزندش آقا جمال و آقا رضی خوانساری اشاره نمود.
تحصیلات
آقا جمال بعد از ملاقات با ملامحسن فیض کاشانی همت گماشت و به کسب دانش پرداخت.[۳]ایشان تحصيلات خود را در حوزه اصفهان به انجام رسانيد و در مدرسه خواجه ملک، جنب مسجد شيخ لطف الله مشغول تحصيل گرديد. وی نزد پدرش، آقا حسین محقق خوانساری، دایی خود، ملامحمدباقر محقق سبزواری نویسندۀ ذخیره، و منقول را نيز از ملا محمد تقى مجلسى درس خواند[۴] و سپس در همان حوزه به تدریس معقول و منقول پرداخت. آقا جمال از علمای طراز اول و مدرسان برجسته‌ی آن دوران اصفهان شمرده می‌شد، به گونه‌ای که در زمان خود ریاست حوزه ی تدریس اصفهان را به عهده داشت.[۵] وی معاصر با مرحوم محمدتقی مجلسی بوده و از ایشان اجازه روایی داشته است.[۶]
اساتید
وی نزد عالمانی چون آقا حسین خوانساری و محقق سبزواری شاگردی کرده است.
شاگردان
او بعد از پدر خود، بساط تدریس را در اصفهان گسترده و به تربیت اهل علم همت نمود و چون جامع معقول و منقول بود، به تدریس هر دو قسمت پرداخت.
برخی از شاگردان صاحبان اجازه وی عبارتند از:
- سید ابوالقاسم خوانساری
- میرزا رفیعا گیلانی
- سید صدر الدین قمی
- امیر محمد ابراهیم قزوینی
- محمد زمان بن کلب علی تبریزی
- آقا خلیل اصفهانی
- سید غیاث الدین محمد خیال اصفهانی
- سید فاضل میر عبدالباقی دزفولی.
- میرزا عبدالله افندی شیرازی صاحب ریاض العلماء
- شیخ علی اصغر مشهدی رضوی
- محمد خاتون آبادی
- ملا محمد اکمل بهبهانی
- حاج محمد تقی طبسی
- محمد حسین خاتون آبادی
- حکیم محمد حسین مازندرانی
- محمد حسین گیلانی
- امیر محمد صالح قزوینی
- سید محمد مهدی قزوینی
- محمد کاظم تویسرکانی
- محمد هادی سبزواری(فرزند محقق سبزوارى)
- سید نعمت الله جزایری
- شیخ یوسف بحرانی[۷]
- محمد تقى طبسى
- محمد حسین خاتون آبادى
- کمال الدین محمد بن معین الدین محمد فَسَوى فارسى
جایگاه
جایگاه علمی
ایشان از نظر اجتماعى و علمى، همسنگ علامه مجلسى به حساب مى آمده است و اين مسأله ازکتابت مقدمه جامع الروات كه به امر شاه سلطان سليمان صفوى نوشته شده، به خوبى هويدا است. آقا جمال خوانسارى بعد از علامه مجلسى، سرآمد علماى عصرخود بوده است.
شیخ حر عاملی صاحب کتاب شریف وسائل الشیعه در مورد ایشان این گونه نگاشته است:
او دانشمندی فاضل، فیلسوفی متکلّم و پژوهشگری ژرف‌نگر می‌باشد. او با ما معاصر بود و تالیفاتی نیز دارد[۸].
محدث نوری نیز در تمجید از آقا جمال می نویسد:
«محقق بزرگوار، جمال‌الدین محمّد خوانساری دانشمندی نکته‌سنج، نقّاد و دارای تالیفات سودمند است. آثار وی نشانگر اندیشه‌های ناب و سلیقه زیبا و صفای ذهن اوست، او در علم حدیث‌شناسی تخصص ویژه‌ای داشت.» [۹]
شیخ عباس قمی در فوائد الرضویه آورده است:
«آقا جمال شخصیتی متنفذ و دارای آثار جذّاب و مورد پسند می‌باشد. او در فنّ حدیث‌شناسی و ترجمه متون دینی از جامعیت خاصی برخوردار بود. استادم، ثقة الاسلام حاج میرزا حسین نوری ـ که رحمت خدا بر او باد ـ کتاب مزار آقا جمال را هنگامی که از نجف اشرف به کربلا مشرف می‌شد، به همراه خود بر می‌داشت. آقا جمال دارای خط خوشی بود و من آن را ملاحظه نمودم که بسیار زیبا و چشم نواز بود. او روی مُهرِ خویش، عبارت یا مَنْ لَهُ العِزَّةُ وَ الْجَمالُ را نقش کرده بود.»[۱۰]
رهبر انقلاب در نامه ای به کنگره بزرگداشت محققان، آقاحسین و آقا جمال و آقا رضی خوانساری نوشته اند:
در عظمت و شأن مرحوم آقاحسین خوانساری همین بس که نام آوران بزرگی همچون وحید بهبهانی و شیخ انصاری از او با عناوین «محقّق» و «استادالکل فی الکل» و امثال آن یاد کرده اند. او و فرزندش حکیم و فقیه و اصولی و متکلم و ریاضیدان و محدّث و ادیب بوده و سهم وافری در شکوفائی و درخشش حوزه ی فرهنگی و علمیِ اصفهان در دوران میانی و پایانیِ صفویه داشته اند. اگر چه برخی از مؤلفاتِ فقهی آنان در معرض استفاده اهل فنّ بوده است، ولی مجموعه ی آثار آنان هرگز بصورت قابل قبول در دسترس دانش پژوهانِ علوم اسلامی قرار نگرفته است. برپائی مراسم تجلیل از این بزرگان می تواند، نام نیک و یاد مبارک آنان را زنده کند و سهم آنان را در پیشرفت دانش و فرهنگ و معرفت افزایش بخشد. رحمت خداوند بر آنان و بر احیاکنندگان نام بلند آنان[۱۱]
جایگاه اجتماعی
آقاجمال خوانساری فقیهی مردمی، نیک‌گفتار، عالی‌مقام، خوش‌فکر، بلندنظر، زیبا صورت، پرهیزگار، شوخ‌طبع و نمکین بود. این عوامل موجب علاقه شدید مردم به وی شده بود.
او با همه افراد، از پایین‌ترین طبقات مردم عادی گرفته تا امیران و سلاطین صفوی، معاشرت داشت و خود را در این رفت و آمدها در چهار چوب تشریفات و تعارفات معمولی گرفتار نمی‌کرد. وی با خواص و عوام با زبانی شیرین و گفتاری ملیح گفت‌وگو می‌کرد و بدین‌وسیله با آنان ارتباط نزدیک برقرار می‌کرد و در هدایت آنان می‌کوشید. از این‌رو، او پناهگاه نیازمندان و دردمندان بود. آقا جمال برای حلّ مشکلات بیچارگان تلاش می‌نمود.[۱۲]
آقا جمال، مجتهدی خوش‌محضر، فقیهی پر حافظه، عالمی حاضر جواب بود و واقعیت هاى جامعه را با زبان طنز و با صراحت لهجه بیان نموده و از این شیوه در آگاهی دادن توده هاى مردم بهره جسته است.[۱۳] او در فکاهیات و مطایبه، کم‌نظیر و در سخن گفتن، استاد بود. این مجتهد نیکو صورت و زیبا سیرت هیچ‌گاه سخن یا مزاح کسی را به خانه نبرد.[۱۴]
وی برای آگاهی دادن مردم و حاکمان گاهی به طور غیرمستقیم نهى از منکر می کرد و از آن جا که عالمى نقّاد، نکته سنج و درد آشنا در جامعه خویش بود، در نهایت زیرکى و تیزهوشى، با سیاست هاى نادرست و باورهاى غلط فرهنگى و خرافات رایج بین مردم و مسئولان وقت مبارزه مى کرد. [۱۵]
نفوذ آقا جمال خوانسارى در دربار صفوى
او از علماى پر نفوذ و برجسته دوران صفویه است. وی به دلیل گرایش اندیشه‌اى و حضور چشمگیر در عرصه‌ی سیاسى و اجتماعى، نفوذ درخور توجهی در دولتمردان صفوى از شاه سلیمان تا شاه سلطان حسین صفوى داشته است که در گزارش خاتون آبادى درباره بنا نهادن و افتتاح مدرسه سلطانى، نام آقا جمال و نقش او در مراسم افتتاحیه آن اظهر من الشمس است:
«... در وقت شروع به جهت رعایت آداب عالى حضرت، مجتهد الزمان (میر محمد باقر) تکلیف کردند علامه العلمایى آقا جمال را تا اولا ایشان شروع نمودند».
و نیز نظر آقا جمال خوانسارى درباره تاریخ قطعى روز ولادت امام على(ع) در سیزده رجب و... گویاى نفوذ ایشان در دربار صفوى است؛ کما این‌که شاه سلطان حسین براى پذیرش منصب شیخ الاسلامى میر محمدباقر[مجلسی]، از آقا جمال خوانسارى کمک مى‌طلبد و... که جایگاه آقا جمال و نفوذ او را در دربار صفوى مى‌رساند.
آثار
فهرست آثار ایشان در سه بخش؛ تألیفات، تعلیقات و ترجمه‌ها ذکر می شود:
الف) تألیفات
- التعليقات علی شرح اللمعة الدمشقية
- شرح احادیث طینت
- مبدأ و معاد: در اصول دین و اعتقادات
- جبر و اختیار یا جواب مراسله حسینعلى خان
- افعال واجب و مندوب نماز
- شرح حدیث سحاب
- مکاتبات و منشئات ادبی با علما و معاصران
- شرح حدیث بساط
- مجموعه اجازات به فضلا و دانشمندان
- شرح زیارت جامعه
- اصول الدین فی الامامه
- رساله در تفسیر آیه عهد
- الحاشیه الجمالیه
- رساله درباره قاعده الواحد لایصدر ..
- سؤال و جواب‌های فقهی
- رساله در نذر
- تقویم الاولیاء
- عقاید النساء یا کلثوم ننه
- اثبات الرجعه
- رساله در معنی کراهیّت در عبادات
- در اصطلاحات حدیث
- ردّ بر فلاسفه: انتقاد بر فلاسفه
- رساله درباره قاعده الواحد = اعتقادات
- مسائل بابر چهاردهى
- معنى خذ اللباب
- مفتاح المراد در شرح دعاى کمیل بن زیاد
- وجودیه
همکارى آقا جمال با دربار صفوى از تألیفات و ترجمه‌هاى ایشان به خوبى روشن مى‌شود؛ چرا که از بیست عنوان کتاب موجود آقا جمال خوانسارى، دوازده عنوان از آن ها به درخواست شاهان صفوى بوده است که فهرست آن ها را ذکر می‌کنیم:
- آداب نماز یا ترجمة الصلاة، به نام شاه سلطان حسین صفوى.
- أسألة السلطانیة، که جواب سؤال های شاه سلطان حسین صفوى است.
- اختیارات الأیام و اللیالی و الساعات، که براى شاه سلیمان صفوى تألیف شده است.
- تحفه عباسى، که به نام شاه عباس صفوى دوم است.
- ترجمه مفتاح الفلاح، به نام شاه صفى دوم، که مراد شاه سلیمان صفوى است.
- رساله‌اى در خمس، به درخواست حاکم وقت نوشته شده است.
- رساله نماز جمعه، براى شاه سلیمان نوشته است.
- رساله نیت، که براى شاه سلطان حسین نوشته است.
- رساله طینت مؤمنین، شرح اخبار طینت به نام شاه سلطان حسین است.
- مزار، زیارت نامه، به جهت شاه سلطان حسین است.
- ترجمه الفصول المختاره؛ که به جهت مقرب الخاقان حاج احمد بیک است.
- ترجمه و شرح غرر الحکم؛ که به استدعاى شاه سلطان حسین صفوى است.
ب) تعلیقات و حاشیه‌ها
- تعلیقات تهذیب الاحکام
- تعلیقات من لایحضره الفقیه
- حاشیه بر شرایع الاسلام
- حاشیه شرح لمعه شهید ثانی
- حاشیه بر طبیعیات شفای ابن سینا
- حاشیه بر شرح اشارات ابن سینا
- حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح قوشجی بر تجرید
- حاشیه بر شرح باغنوی بر شرح تجرید
- حاشیه شرح مختصر الاصول عضدی
- حاشیه بر معالم
- حاشیه بر شرح حکمه العین
- شرح وردّ رساله اشتراک لفظی حکیم تبریزی
- حاشیه بر رساله نماز جمعه
- حاشیه مشارق الشموس فى شرح الدروس
- حاشیه بر شرح جدید تجرید
- حاشیه بر شرح شمسیه
ج) ترجمه‌های فارسی
- ترجمه و شرح غرر الحکم آمدی، حاوی سخنان امام علی (ع)
- ترجمه مفتاح الفلاح شیخ بهایی
- ترجمه الفصول المختاره: مناظرات شیخ مفید که سید مرتضی آنها را در این مجموعه گلچین کرده است.
- ترجمه قرآن مجید
- ترجمه صحیفه سجادیه
- ترجمه و شرح دعای صباح
- ترجمه داستان طرماح
- ذخیرة القیامة در ترجمه منهاج الکرامة
برخی دیگر از آثار آقاجمال خوانساری عبارتند از:
- تقریظ و مقدمه
- تقریظ بر شرح ادعیة السر، تألیف میر محمد مؤمن طالقانى.
- تحصیل الاطمئنان فى شرح زبدة البیان، تألیف سید محمد ابراهیم بن امیر معصوم قزوینى
- جامع الرواة
- وقفنامه با مهر آقا جمال خوانسارى
- وقف نامه‌اى از شاه سلطان حسین صفوى در کتابخانه عبدالمجید مولوى در مشهد نگهدارى مى‌شود که مهر آقا جمال خوانسارى و دیگر علما را دارد.
- وقف نامه‌اى از شیخ على خان اعتماد الدوله مربوط به مدرسه زنگنه در اداره اوقاف همدان که مهر آقا جمال خوانسارى و علامه مجلسى و سایر علما را دارد.
- انشاى وقف نامه‌ی شاه سلطان حسین صفوی، توسط آقا جمال خوانسارى که نسخه خطى با عنوان وقفنامه مدرسه امامیه اصفهان در کتابخانه مجلس شورا موجود است.
- طومارى در مورد نماز جمعه
در مجموعه خطى در کتابخانه دانشگاه تهران چهار طومار است: یکى درباره عبارت خلاف و نهایه شیخ طوسى، دومى درباره عبارت مختلف، سومى درباره عبارت ذکراى شهید؛ چهارمى درباره عبارت معتبر محقق. این طومارها را در زمان شاه سلیمان صفوى نوشته و از دانشمندان اصفهان از جمله آقاجمال خوانساری خواسته‌اند که فتواهاى خود را بنویسند.
- منشآت
از منشآت آقا جمال خوانسارى چیزى در دست نیست.
وفات
تاریخ فوت آقا جمال الدین، در روى سنگ قبر تجدید شده و کتب تاریخ و تراجم و نیز در ماده تاریخ‌ها، هر یک با دگرگونی‌هایى دیده مى‌شود.
یکى از بازماندگان فاضل میر عبدالحسین خاتون آبادی، نگارنده «وقایع السنین» که پس از درگذشت وى، برخى حوادث سالیانى چند را بدان الحاق نموده؛ در ذیل عنوان «سال1122» چنین نوشته است:
«فوت فاضل عالم تقى نقى عامل آقا جمال خلف مرحوم مبرور آقا حسین خوانسارى، در ماه مبارک رمضان... در اوایل ماه مبارک، به نوبه غشى، سنه هزار و یکصد و بیست و دو ».[۱۶]
پس تاریخ 1125 که در بسیاری از جاها دیده می‌شود؛ نادرست است.
در برگ اول نسخه خطی ترجمه مفتاح الفلاح که در کتابخانه آیت مرعشی نجفی به شماره 7710 نگهداری می‌شود، قصیده‌ای در شش بیت در تاریخ وفات آقاجمال نوشته شده است که دال بر وفات آقاجمال به سال 1122 است.
جسم پاک این عالم ربانی در تکیه خوانساری واقع در تخت فولاد اصفهان در کنار قبر پدرش به خاک سپرده شد.[۱۷]
پانویس
- ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، ص 798.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج1، ص86.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۲۶۶.
- ↑ عقيقی بخشايشی، فقهای نامدار شیعه، ج1، ص142.
- ↑ مهدوی، تذکرةالقبور، ص۲۳۸.
- ↑ تنکابنی، قصص‌العلماء، ص۲۶۵.
- ↑ حسینی‌یزدی و دیگران، دانشمندان خوانسار، ص۲۵۱؛ کشوری، فرزانگان خوانسار، ص۴۵؛ ویژه‌نامه کنگره خوانساری، ص۱۳.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج2، ص57.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسایل، چاپ قدیم، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ قمی، فوائد الرضویه، ص۸۳.
- ↑ پیام به کنگره بزرگداشت محققان،آقا حسین، آقا جمال و آقا رضی خوانساری1378/06/29
- ↑ عقیقی‌بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ص۲۶۰.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۲۶۶.
- ↑ جرفادقانی، علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی، ص۱۷۵.
- ↑ حسینی‌یزدی و دیگران، دانشمندان خوانسار، ص۲۲۵.
- ↑ خاتون آبادی، حدائق المقربین، ص559.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج1، صص104-85.
منابع
- مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائ‍رةال‍م‍ع‍ارف بزرگ اسلامی، 1385.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحيم، فقهای نامدار شيعه، قم: كتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۲.
- مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.