محمدمسیح کاشانی

محمدمسیح کاشانی

محمدمسیح کاشانی(متوفی 1120ق) عالم فاضل، مترجم و ادیب شاعر متخلص به «صاحب» از علما و شعرای اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری (اواخر عصر صفوی) است.

زندگی‌نامه

مولی محمدمسیح در شهر کاشان به دنیا آمد. از تاریخ ولادت و زندگی خانوادگی او اطلاعی در دست نیست وی تنها در بیتی اشاره به نابینایی و رنجوری پدر می کند که در اواخر عمرش از او پرستاری می کرده:

نالان پدری دارم از گریه سفیدش چشم

بی جرم به زندانم ای باد ببر کاغذ

از خصوصیات اخلاقی بارز کاشانی، خوش صحبتی است که همگان بر آن تأکید کرده اند که « محفل آرای انجمن افاضل و مصاحب دانشوران» کامل بوده است.

اساتید

مسیح کاشانی از شاگردان معروف آقا حسین خوانساری بود و افتخار دامادی استاد را نیز داشت.

معاصرین

او از معاصران میرزا محمدطاهر نصرآبادی و حزین لاهیجی بوده که شرح حال صاحب را در تذکره های خود آورده‌اند.

مسیح کاشانی، معاصر و هم کار و هم نام ادیب دیگری به نام مسیح فسائی بوده که حزین لاهیجی در ضمن نقل حکایتی از هر دوی آنان نام می برد. همچنین حزین از جمله افرادی است که محضر ملا مسیح کاشانی را درک نموده است.

در قرن 12 چند تن از دانشمندان بنام مسیحا یا مسیح الدین یا محمد مسیحا شهرت داشته اند و همه تقریباً از نظر عصر، پادشاهان و علمای معاصر مشترکند. در «نجوم السماء» ترجمه سه تن از علماء قرن خود را به همین نام آورده است:1- صاحب عنوان؛ 2- محمد مسیح بن اسماعیل معروف به مسیحا فسایی از شاگردان آقا حسین خوانساری بوده و حزین مزبور خود شاگردی او کرده. وی در اشعار عربی« مسیح» و در فارسی« معنی» تخلص می کرده؛ 3- مسیح الدین محمد شیرازی که از مجلسی دوم اجازه داشته است.

استاد همایی نظر متفاوتی در مورد شخصیت ملا مسیح کاشانی دارد. در کتاب «تاریخ اصفهان» خویش این احتمال را مطرح می کند که وی میرزا مسیح فارسی است که در شیراز نزد شاه ابوالولی نسابه تحصیل مقدمات کرده و به اصفهان آمده و از شاگردان آقا حسین گردیده و سال ها نزد وی تحصیل کرده و در متون ادب و انشاء نظم و نثر تبرز یافته و در شاعری « معنی » تخلص می کرده است. وی در 7 شوال 1117ق وفات کرد و در داخل بقعه خارج از شاه نشین اختصاصی آقا حسین و آقا جمال دفن شد. سنگ قبرش سه سال بعد از وفاتش در سال 1120 ساخته شد. استاد همایی در ادامه مطالبش از ملا مسیحای صاحب نیز نام می برد و احتمال این را که شخص مدفون در تکیه خوانساری همین فرد باشد، نیز اشاره می کند. با این حال هیچ شرح حالی از جزئیات زندگی او در دست نیست.

جایگاه

جایگاه علمی

حزین لاهیجی که با او حشر و نشر داشت برآن بود که او «در علوم متداوله ممارس و فارسی مضمار اشعار است و در انشاء مهارتی تمام دارد». محمدطاهر نصرآبادی نیز وی را « جامع جمیع علوم و حاوی آداب و رسوم» دانسته و گفته که در نظم و نثر عربی و فارسی خیالش کمال قدرت و لطافت دارد.

آثار

تحفه سلیمانیه تالیف محمدمسیح کاشانی

وی در سرودن شعر و انشاء به دو زبان فارسی و عربی نویسنده ای زبردست بود که آثاری در این زمینه از خود به یادگار گذاشته است .

1. از جمله دیوان شعری دارد که در «الذریعه» و فهرست نسخه های خطی مجلس شورای اسلامی به این ترتیب معرفی شده است: « این نسخه به خط شکسته نستعلیق غلامحسین، سده 13 و شامل غزلیات و رباعیات و در حدود 7 هزار بیت است». او در اشعارش به غیر از تخلص« صاحب» در بسیاری از ابیات خود را « مسیح البیان» معرفی کرده است.

2. از دیگر آثار ارزشمند ملا مسیح کتاب «تحفه سلیمانیه» است که ترجمه کتاب ارزشمند «الارشاد» شیخ مفید است و به اسم شاه سلیمان صفوی نوشته شده و از این جهت به « التحفه السلیمانیه » معروف شده است. این کتاب در سال 1303ق به چاپ سنگی رسیده است . چاپ سنگی کتاب از ملا علی محمد بن ملا معصوم مشهدی بوده و توسط حاج میر محمد صادق ابن میرابوالقاسم حسینی خوانساری به سال 1303ق است. هدف از نگارش این اثر در مقدمه کتاب این گونه بیان شده که کتاب ارزشمند«الارشاد» توسط وی به نثری روان و ساده و قابل فهم از عربی به فارسی ترجمه گردیده است. کتاب هرچند ترجمه «الارشاد» است؛ اما در صفحات مختلف کتاب حواشی و اطلاعات مفید بر متن کتاب افزوده شده است و از این لحاظ بر اهمیت کتاب افزوده گردیده است.

منشآت تألیف محمدمسیح کاشانی

3. اثر دیگر او «منشآت» است به زبان عربی در موضوع نامه نگاری که با مطالعه آن به خوبی مقام ادبی و قلم منشیانه مولا مسیح نمایان است. محتوای اثر شامل نامه ها و منشات متفرقه ای است که مؤلف با عناوین مختلف اعم از قباله وقف قرآن تا جواب نامه به اشخاص مختلف نوشته است. این اثر در فهرست نسخه های خطی کتابخانه های گلپایگانی ذیل شماره 83 معرفی گردیده است.

4. از دیگر آثارش « قصیده لامیه طغرایی» است که به گفته حزین لاهیجی ابیاتی خوش در آن قصیده است.

در مورد اشعار وی حزین لاهیجی می نویسد: « تتبع قصیده لامیه طغرایی فرموده، ابیات خوش در آن قصیده دارد و شعر فارسی بسیار گفته، اشعار عالی رتبه در آن میان از طبع مستقیمش بر صفحه روزگار به یادگار است. ابیات زیر از اوست:

بلبل به گل نشان دهد از رنگ و بوی تو		پروانه با چراغ کند جستجوی تو
تا پا شدم بهانه ای از بهر بازگشت		دل را به جا گذاشته، رفتم ز کوی تو

صاحب، شیفته عرفان بوده تا آنجا که در غزلی خود را پیر راه کامل می خواند و در جای دیگر خود را خرقه پوش عارف می نامد.

خرقه پوش عارفی چون صاحب درویش نیست

آنچه گوش آسمان نشنیده باشد دیده است

وفات

در مورد تاریخ وفات وی منابع به روشنی سخن نگفته اند. وی اول کسی است که بعد از آقا حسین خوانساری در بقعه خوانساری دفن شد. مطابق نوشته سنگ قبرش وی در سال 1120ق وفات یافته است. سنگ مزارش به خط ثلث بسیار ممتاز محمدرحیم بن محمدرضا از خوشنویسان هنرمند اوایل قرن دوازدهم هجری است که در اصفهان ساکن بوده است. سنگ با عناوین و القاب عالمانه در فضل و ادب وی در داخل بقعه موجود است.

منبع

• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج3، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1392.