فعالیت های حوزه اسلامی در اصفهان از قرن 13 تا 15 هجری

در دوران قاجار و پهلوی حوزه علمیه اصفهان دچار فراز و فرودهای مختلف گردیده است. رونق دوباره حوزه علمیه و ترویج فقه و علوم دینی، وجود عالمان دینی و حمایت از مردم، تشکیل مدارس جدید از شاخصه های دوران قاجار بوده است، حوزه اصفهان در عصر قاجار بزرگترین مرکز تدریس اصول فقه در ایران بود و ،علمای به نام و بزرگی در این شهر به تدریس و تعلیم مشغول بوده‌اند. سپس دوران پهلوی تغییر ساختاری در نظام آموزشی به وجود آمد و بعد از آن دوران انقلاب اسلامی و دوران اخیر که به واسطه حضور فعال روحانیت در عرصه سیاست و حاکمیت، اشتیاق مردم به حوزه های علمیه روز به روز افزون گردید.

دوره هفتم: دوران رشد و افول مجدد: زمان تقریبی: قرن ۱۳ و ۱۴

ویژگی

از دوران قاجار به بعد حوزه علمیه اصفهان به همت عالمانی چون آخوند ملا علی نوری (۱۲۴۶)، حاجی کرباسی (۱۲۶۱)، سید حجة الاسلام (۱۲۶۰)، سه تن از دامادهای شیخ جعفر کبیر کاشف الغطاء یعنی شیخ محمد تقی نجفی مسجدشاهی و شیخ محمد علی نجفی هزارجریبی (۱۲۴۵) و سید صدرالدین عاملی(۱۲۶۴)، شیخ محمد تقی نجفی صاحب حاشیه ( ۱۲۴۸)، میر سید حسن مدرس(۱۲۷۳)، ملاحسینعلی تویسرکانی(۱۲۸۶) و میرسیدمحمد شهشهانی (۱۲۸۷) رونقی دوباره یافت.

آقا محمدباقر اصفهانی پسر ملا محمد اکمل اصفهانی در اثر حمله افغان­‌ها ناچار به مهاجرت به بهبهان و سپس کربلا شد و شاگردان برجسته‌ای را تربیت نمود که برخی از اعاظم آنها به ایران و از جمله اصفهان بازگشتند و به ترویج و تبیین مبانی اصول فقه و تحکیم فقه اجتهادی همت گماردند. در این دوران دانش اصول فقه به سبک کاملا جدیدی به همت دانشمندان اصفهان و شاگردان بی واسطه یا با واسطه آنها شکل گرفت.

پس از صدور فرمان مشروطیت در سال 1285ه.ش، نهضت تأسیس مدرسه در اصفهان به وجود آمد و تا سال 1298 ه.ش که اداره معارف در اصفهان تشکیل شد، مدارس زیادی افتتاح شدند، لیکن مشکالت مالی و اغتشاشات اجتماعی اکثر آن مدارس را به تعطیلی کشاند. در دوران قاجار در اصفهان رغبتی به فلسفه وجود نداشت و همین باعث شد علمائی چون «میرزا ابوالحسن جلوه» معروف به «حکیم جلوه» از اصفهان به تهران مهاجرت نمایند.

در مورد دوره پهلوی، تمایل حکومت به ایجاد شیوه باستان گرایی در معماری، در مورد میسیونرها، تحولات دو قرن نوزدهم و بیستم در اروپا و تغییر ساختار آموزشی غرب و احداث چند مدرسه در اصفهان توسط میسیونرهای فرانسوی و انگلیسی و تأثیر آن ها در ایجاد ساختار معماری مشابه مدارس غربی، و در مورد آخر حضور استادکارهای بومی (اصفهانی) در این شهر و تمایل آن ها به اجرای شیوه سنتی (اصفهانی) در معماری مدارس، تعیین کننده بوده اند.

در دوران پهلوی برخی مدارس علمیه از حوزه علمیه گرفته شد و طلاب از آن اخراج گردیدند. از جمله مدرسه ملّا بهاء الدین مشهور به فاضل هندی از شاگردان مجلسی دوم بود. محل مدرسه ی او در کوی کرّان و اکنون تبدیل به مسجد گردیده است که نزدیک دبیرستان رابعه می باشد. او از جمله کسانی است که در روز افتتاح مدرسه چهارباغ حضور داشته است. و به هر حال مدرسه ی او تا اوایل دوره ی پهلوی اول فعّال بوده و بعدها از بین رفته است.  

همچنین مدرسه کشه که در کوچه شیخ یوسف (مابین خیابان نشاط و خیابان ملک) که تا دوره حکومت پهلوی اول حیاط مدرسه و چندین حجره ی آن باقی بوده و در آن دوره به وسیله همسایگان غصب و تصرّف گردیده و به صورت خانه ی مسکونی درآمده است.

دانشمندان تقواپيشه و فرزانگان اصفهان در دوره پهلوی بسان شمع سوختند تا پرچم علم و دين را افراشته نگاه دارند و استوار چون كوه به حيات علمی خويش ادامه دادند، چنانكه بزرگانی نيز چون آيةالله مجاهد شهيد سيّد حسن مدرس و آيت الله العظمی بروجردي را در خود پروريد و به جهان ارزانی داشت.

دوره هشتم: دوران انقلاب اسلامی: زمان تقریبی: قرن ۱۵

ویژگی

این دوره برابر با نظام جمهوری اسلامی , رسیدن علمای شیعه در رأس حکومت می باشد. حوزه را مادر انقلاب دانسـته اند. حوزه به مثابه خاسـتگاه انقلاب و به عنوان یک نهـاد، همچـون سـایر نهادهـای اجتماعی و دینی، دسـتخوش تحوالتی در متـن حیات اجتماعی و تاریخـی خویـش شـده اسـت. ایـن تحـوالت به ویـژه پـس از انقلاب از شـتاب بالیـی برخـوردار بـوده و بـه هیچوجـه بـا پیـش از آن قابل مقایسـه نیسـت.

تحـوالت حـوزه علمیـه پـس از انقلاب اسلامی را می توان در چند مقوله خلاصه کرد:

الف- فراگیـری حوزویـان از علـوم رسـمی حوزوی و گشـودگی آنـان به سـمت دانشهـا و حوزه هـای معرفتی دیگـر نظیر رشته های علوم انسانی و اجتماعی یـا فلسـفه های غربـی

ب- گسترش کمی توأم با تکثر و تنوع مؤسسـات آموزشـی و پژوهشـی

ج- ایجاد فضای اشتغال های رسمی در موسسات مختلف حوزوی و غیر حوزوی.

عنایت و سفارشهای امام خمینی رحمه الله درباره لزوم تحول در حوزه علمیه و فرمایشات رهبر معظم انقلاب درباره لزوم تحول بنیادین در حوزه های علمیه قطعا جزء تأثیرگذارترین عوامل در رشد و ارتقاء حوزه های علمیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی می باشد.

در این دوران به واسطه حضور فعال روحانیت در عرصه سیاست و حاکمیت اشتیاق مردم به حوزه های علمیه روز به روز افزون گردید.

حوزه علمیه اصفهان تا پیش از انقلاب اسلامی که نزدیک به یک هزار طلبه داشت بعد از آن به یک باره به دو برابر رشد کرد و با گذشت زمان این میزان به شش هزار طلبه رسید. حضرات آیات خادمی، صادقی، صافی و مظاهری مدیریت حوزه علمیه اصفهان را پس از انقلاب بر عهده داشته اند.

مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان در سال 1375 در ریاست حضرت آیت الله مظاهری تاسیس شد و به تدریج مدارس علمیه استان اصفهان را تحت پوشش قرار داد که تاکنون 34 مدرسه تحت پوشش مرکز قرار دارد.

جستارهای وابسته

1. دوره اول: دوران حضور: زمان تقریبی: قرن ۱ تا ۳
2. دوره دوم: دوران غلبه بر حنبلی گری و تلاش در قالب تقیه، زمان تقریبی: قرن ۴ و ۵
3. دوره سوم: دوران خفقان فکری و سیاسی: زمان تقریبی: قرن ۵ _ ۷
4. دوره چهارم: دوران بستر سازی فرهنگی: زمان تقریبی: قرن ۷ - ۱۰
5. دوره پنجم: دوران رشد و بالندگی: زمان تقریبی: قرن ۱۰ - ۱۱
6. دوره ششم: دوران مهاجرت: زمان تقریبی: قرن ۱۲

منابع

• معینی، محسن، دانشنامه جهان اسلام: مقاله حوزه علمیه اصفهان، جلد ۱۴، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳.
• مهدوی، مصلح الدين، اصفهان دار العلم شرق، سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری، اصفهان ، ۱۳۸۶.
• شعبانعلی، یوسف، مقاله حوزه علمیه اصفهان در گذر زمان، پایگاه خبرگزاری حوزه، تاریخ دسترسی 10 خرداد 1401.
• واعظی، احمد، وضعیت شناسی حوزه علمیه در چهل سالگی انقلاب اسلامی، نشریه حوزه، دوره جدید شماره 3 و 4، تابستان و پاییز 1397.
• موحد ابطحی، سید حجت، آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، اصفهان، حوزه علمیه اصفهان، 1365.