ابوالهدی بن ابوالمعالی کلباسی

اطلاعات فردی و علمی
نام کامل	کمال الدین ابوالهدی کلباسی
شهرت	میرزا ابوالهدی یا حاج میرزا هدی
زادروز	۱۲۷۸ قمری
تاریخ وفات	۱۳۵۶ قمری
مدفن	تخت فولاد داخل تکیه کلباسی
اساتید	ملا علی محمد نجف آبادی، ملا فتح الله شیخ الشریعه اصفهانی، شیخ محمد باقر نجفی اصفهانی، و...
شاگردان	شیخ احمد فیاض سدهی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید ضیاءالدین تجویدی، و...
آثار	رساله در اقسام خبر،البدر التمام و البحر الطمطام، رساله در ریا و اخلاص رساله در معنا و حقیقت توکل، و...
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی	نویسنده، مدرس، محدث، و...

آیت الله حاج میرزا کمال الدین ابوالهدی کلباسی(1278ق - 1356ق)، فقیه اصولی، محدث رجالی مفسر ادیب، ریاضی دان نجومی، حکیم عارف، سالک زاهد؛ از فقیهان، محدثان و نویسندگان نامی قرن سیزدهم و چهاردهم هجری به شمار می رود و شهرت او همانند پدرش علامه ابوالمعالی، به کُنیه است؛ به گونه‌ای که او را به میرزا ابوالهدی یا حاج میرزا هدی می شناسند.

زندگی‌نامه

ولادت

وی در 22 شعبان 1278ق در اصفهان دیده به جهان گشود.

خاندان

میرزا ابوالهدی دومین پسر ابوالمعالی و نواده فقیه اصولی و مرجع شیعیان حاجی محمد ابراهیم کرباسی است و علامـه مـيـر سـيد محمد شهشهانی (ح ۱۲۰۰- ۱۲۸۹ق) نیز شوهر خاله میرزا ابوالمعالی بوده است. مادر ابوالهدی، دختر میر سید زین العابدين شفتی، چهارمین پسر سید حجت الاسلام شفتی است و از این رو ابوالهدی نبیره دختری سید بوده است.

همچنین آقا سید ابوجعفر خادم الشريعه- فرزند ارشد سید صدرالدین عاملی و داماد سید اسدالله شفتی، شوهر خاله ميرزا ابوالهدی به شمار می‌رود. یکی از خواهران سید ابوجعفر، همسر میر سید محمد هاشم مجتهد چهارسویی و خود سيد ابو جعفر نیز نوادۀ شیخ جعفر كاشف الغطاء بـوده است. پس از این خواهد آمد که میرزا ابوالهدی خود دامادپسر سید ابوجعفر، گردید. بدین ترتیب علامه ابوالهدی کلباسی با خانواده های بزرگ سادات و بیوت مشاهیر علمی جهان تشیع مثل كاشف الغطاء، صدر ، شفتی، شهشهانی و روضاتی نسبت داشته است.

فرزندان

میرزا ابوالهدی که گویا از همسر نخست صاحب فرزند نشده بود با عزت بیگم، دختر حاج میر سيد على خادم الشريعه، برادر حاج آقـا حـسـيـن خـادمی، ازدواج کرد. همسر میرزا ابوالهدی وارث چهار خاندان بزرگ علمی صدر، کاشف الغطاء، شفتی و چهارسویی خوانساری بود و دو فرزند پسر و دختر به دنیا آورد.

۱. شیخ محمد کلباسی

۲. حاجیه طوسی خانم متولد ۱۳۰۷ش که با آقای دکتر حاج حسین نجفی (متولد ۱۳۰۱ش) حقوقدان مشهور و از احفاد صاحب حاشیه ازدواج کرد و هر دو در قید حیاتند.

تحصیلات

ابوالهدی در آغوش مادری پرهیزکار و پدر علامه‌ی زاهد خود رشد و بالندگی یافت. میرزا ابوالمعالی از نام آورترین مدرسان حوزه اصفهان به شمار می رفت و ابوالهدی بیشترین بهره علمی اش را از محضر پرفیض پدر برد. او خود چنین می نویسد:

«عمده تحصیل من در خدمت والد محقق بود و چون عمده تدریس ایشان در اصول و کمی هم در فقه و رجال بود، لذا در خلال این مدت و بعداً نیز به طور مستقل به فقه و رجال نیز پرداختم»

او همزمان با استفاده از پدر علامه اش، محضر برخی دیگر از فقها و مدرسان حوزه اصفهان را نیز درک نمود و پس از فوت پدر به همراه برادرش میرزا جمال الدین راهی عتبات عالیات شد و به مدارس فقها و اصولیان و محدثان نامدار نجف اشرف راه یافت. میرزا ابوالهدی در خلال تحصیلات، به کسب اجازه های اجتهاد و روایی از اساتید و برخی مشایخ نامدار عصر خود نیز نایل شد. او از سلوک معنوی و عرفان ناب شیعی نیز غافل نبود و از محضر برخی عارفان و سالکان برجسته زمان خود بهره های معنوی فراوان برد و به واسطه آنها پیرو شیوه سلوکی آقا محمد بیدآبادی بوده و همانند سالکان متشرع، مراقبت به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات را راه وصول به حقیقت دینی می دانست. وی سپس به وطن مألوف خود مراجعت نموده و حوزه درس فقه و اصول و رجال او مرجع افاضل رجال شد. بالخصوص تبحّر رجالی او مورد تصدیق اکابر بود.

اساتید

اساتید و مشایخ او در حوزه های اصفهان و نجف عبارتند از حضرات آیات:

1. میرزا ابوالمعالی کلباسی اصفهانی
2. شیخ محمدباقر نجفی اصفهانی
3. سید محمد هاشم چهارسویی
4. ملا محمد کاظم خراسانی
5. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی
6. سید حسن صدر کاظمینی
7. ملا علی محمد نجف آبادی
8. ملا فتح الله شیخ الشریعه اصفهانی
9. حاج محمدجواد سرجویی بیدآبادی

اجازه میرزا ابوالهدی به سید حسن خراسانی

اجازه میرزا ابوالهدی به سید شهاب الدین مرعشی نجفی

شاگردان

میرزا ابوالهدی در دانش های فقه، اصول، رجال و هیئت تدریس می کرده و در همان دوران جوانی اش در زمانی که هنوز پدرش زنده بود، به تربیت فضلا و دانشمندان اشتغال داشت. در یکی دو دهه آخر عمر، بیشترین تدریس ابوالهدی در فن رجال و بر پایه کتاب گرانسنگ «سماءالمقال» او بود و در نجف اشرف نیز به تدریس این کتاب مشغول بوده است. در اصفهان محل تدریس ایشان نخست در مدرسه کلباسی بوده؛ ولی به سبب گریزان بودن علامه ابوالهدی از مردم، اهل فضل و دانش به منزل او می رفته‌اند که همان خانه پدر و جد امجدش- واقع در محله مسجد حکیم جنب مدرسه مذکور- بوده است. جمع زیادی از علما در حوزه های اصفهان و نجف اشرف از محضر او بهره برده یا به کسب اجازه از وی مفتخر گشته اند. اسامی شمار اندکی از شاگردان یا راویان از او عبارتند از حضرات آیات:

1. سید ابوالحسن کرونی
2. شیخ ابوالفضل نجفی اصفهانی
3. شیخ احمد فیاض سدهی
4. سید حسن خراسانی
5. شیخ ذبیح الله محلاتی
6. سید شهاب الدین مرعشی نجفی
7. سید ضیاءالدین تجویدی
8. شیخ عبدالحسین گروسی
9. حاج میرزا علی آقا شیرازی
10. میر سید علی فانی اصفهانی
11. شیخ مجتبی حاتمی لنکرانی
12. شیخ محمدباقر زند کرمانی
13. سید محمد حسین بروجردی طباطبایی
14. سید محمد حسین مهدوی اردکانی
15. شیخ محمدکاظم[اصفهانی]
16. شیخ هبت الله هرندی
17. سید یونس اردبیلی

جایگاه

جایگاه علمی

از شاگردان برجسته و کتاب ها و تصنیفات ارزشمند علامه ابوالهدی به خوبی می توان به جایگاه والای علمی و منزلتش در میان علما و دانشمندان قرن چهاردهم هجری پی برد. او افزون بر شرح های دامنه داری که بر کتب معروف فقهی و اصولی و حواشی مبسوطی که بر کتب رجالی نگاشت، خود در زمینه های فقه، اصول، رجال و هیئت، رسائل و کتاب های مستقلی پدید آورد و به نوآوری های بسیاری بویژه در دانش رجال حدیث دست یافت.

میرزا ابوالهدی به علم رجال و درایه عنایت ویژه ای داشت و در کسب آگاهی و نیز تألیف و تصنیف درباره آن، رنج بسیاری برد. او در تشخیص و تمیز روات و اصحاب ائمه(ع)، تتبعی کافی و تبحری وافی داشت و حوزه تدریس او در این رشته، از هر جهت ممتاز و منحصر به فرد بود. فقیهان و محدثان نامدار جهان تشیع مانند علامه سید حسن صدرالدین کاظمی، میرزا ابوالهدی را « من افضل علماء الداریه و فقهاء الاحکام و الهدایه» برشمرده اند. آیت الله حاج سید عبدالهادی شیرازی معتقد است که میرزا ابوالهدی با نگارش «سماءالمقال» علم رجال را از جنبه نقل و حکایت به جایگاه تحقیق و درایه ترفیع داد و سید صدرالدین صدر نیز سماءالمقال را بی همتا و یگانه و آن را دربردارنده تحقیقات ارزشمند و موشکافی هایی گرانقدر دانسته است.

علامه ابوالهدی کلباسی، انگیزه اساسی خود در توجه به دانش رجال حدیث و صرف عمر در تدریس و تألیف درباره آن را مهجور ماندن این علم و بی توجهی علما به آن دانسته و بر این باور بود که این دانش بیش از سایر علوم اسلامی مورد بی مهری قرار گرفته و باید به احیاء و زدودن غبار از چهره آن پرداخت. از دیدگاه او دانش رجال یکی از ارکان مهم دانش های فقه و اصول بوده و شناخت آن و درک مسائل و مطالبش، برای نیل به درجه اجتهاد کاملاً لازم و ضروری است. بر همین اساس بوده است که علمای بزرگ امامیه از شیخ طوسی و علامه حلی و صاحب معالم تا میرداماد، آقا باقر بهبهانی (اصفهانی)، سید بحرالعلوم، حاجی کلباسی، سید شفتی و میرزا ابوالمعالی کلباسی توجه خاصی به دانش رجال حدیث داشته و آثار مهمی در این زمینه از خود به جای گذاشته اند.

سیره اخلاقی

میرزا ابوالهدی اهل علم و عمل هر دو بود و میان کردار و گفتارش سازگاری کامل برقرار بود. در زهد و تقوی عبادت و طهارت نفس اخلاق فاضله و اوصاف حمیده کناره گیری از دنیا و توجه به آخرت یگانه دوران بود در خوراک و پوشاک و مسکن و سایر وسایل معیشتی به ضروریات اکتفا می‌نمود و هیچ توجهی به زخارف دنیا نشان نمی‌داد و به تأسی از مولایش امیر مؤمنان(ع) دنیا را سه طلاقه کرده بود. گویند بسیاری از تجار روغن و برنج و سایر تحف و هدایا می‌فرستادند و مدتها در هشت خانه می ماند تا اتفاق می‌کرد و خود با همان نان آش و شوربا و نان و کدوی پخته زندگی می‌کرد.

زهد و ورع او تا بدان پایه بود که به گفته آیت الله بروجردی او و برادرش میرزا جمال الدین، سلمان و ابوذر زمان بودندو او همواره مشغول فکر و ذکر و درس بود و هیچگاه سخن لغوی از او شنیده نشد. میرزا ابوالهدی در کنج خلوت به ذکر و عبادت و ریاضت مشغول بود و با آنکه از علما و مدرسان برجسته زمان بود، زهد و انزوای او مانع از شهرتش گردید. بزرگانی مانند حاج آقا صدر کوپایی در نماز خود به او اقتدا می کردند و فقیه حکیم نامدار حاج آقا رحیم ارباب، او را به ملک اشبه از انسان می‌دانست.

او عنایت ویژه ای به برپا داشتن نماز در اول وقت داشت و پس از ادای فریضه ساعتها به ذکر و دعا و سجده و تعقیبات می‌پرداخت. حکایت خواندنی ذیل از قول شاگردش آیت الله بروجردی نشان دهنده طهارت نفس و خالی بودن از هوا و هوس در او است. آیت الله بروجردی به حاج میرزا محمد فرزند میرزا ابوالهدی چنین فرموده است:

«من در اصفهان که بودم مقداری از رسائل را خدمت ابوی شما خواندم بعد به نجف که رفتم و درس آخوند خراسانی حاضر می‌شدم ایشان [ابوالهدی] آمده بود نجف در درس آخوند شرکت می کرد. گاهی می‌شد که به درس نمی‌آمد یا دیر می آمد، در جلسه تقرير من حاضر می‌شد با این که استاد من بود. از این جا دانستم او عالم ربانی و خالی از هوای نفسانی است.

میرزا ابوالهدی با همتی بلند و ارده‌ای استوار و تلاشی بی امان دانشهای منقول و معقول را با تزكيه تقوا و مراقبت دائمی کسب کرد. هواهای نفسانی را با استعانت از شب زنده داری و هوس را به کمک ذکر مدام و توفیق الهی مغلوب نمود.

وی در اثر عمل به دستورات دین مبین اسلام و قدس و تقوی و طهارت نفس به احوال روحانی و تجارب معنوی بسیاری دست یافت که پاره ای از آنها را در لابلای نوشتجات و نیز یادداشتهای پراکنده اش آورده است.

صاحب ريحانة الادب می‌نویسد:

«ابوالهدی [...] از اکابر علمای معاصر، عالمی است عامل فاضل کامل ادیب بارع فقیه اصولی رجالی، عابد زاهد متقی، در زهد و ورع و تقوی بی بدیل و ضرب المثل، در تجلی بـه صفات فاضله و تخلی از اوصاف نازله طاق، دارای مکارم اخلاق و بعضی از مکاشفات و امور غريبه بدو منسوب است.

سماءالمقال

الدرالثمین

آثار

آنچه تاکنون از آثار علامه ابوالهدی کلباسی شناسایی شده نزدیک به یکصد و بیست کتاب، رساله، شرح، حاشیه و تعلیقه در موضوعات گوناگون فقهی، اصولی، رجالی، تفسیری، کلامی، حکمی، عرفانی، اخلاقی، نجومی، طبی و ادبی است که در دانشنامه تخت فولاد مجلد سوم به تفصیل ذکر شده است.

مهم‌ترین آثار تألیفی وی عبارت است از:

1. سماءالمقال فی تحقیق علم الرجال (معروفترین و مهمترین اثر مولف که درباره این کتاب از او نقل شده: «خدا می داند چه رنج و مشقتی متحمل شده‌ام. این کتاب نتیجه عمر من و محصول زندگانی‌ام است«).
2. "البدر التمام و البحر الطمطام"، در شرح حال والد ماجد و جدّ امجد خود
3. "الفوائد الرجالیه"
4. یک دوره فقه استدلالی، شامل تمام ابواب فقه و به ترتیب مباحث شرح لمعه
5. یک دوره مباحث مهم و اساسی اصول فقه
6. رساله در اقسام خبر
7. رساله در تفسیر سوره مبارکه توحید رساله فی ان المدار فی الکفر علی الانکار او الشک
8. رساله در اسباب، اقسام و احکام ارتداد به فارسی
9. رساله در ریا و اخلاص رساله در معنا و حقیقت توکل
10. هدایة المومنین فی معرفة احوال المعصومین صلوات الله علیهم اجمعین

کتابخانه ابوالهدی کلباسی

میرزا ابوالهدی که خود پسر فقیه اصولی برجسته ای مانند میرزا ابوالمعالی و نوادۀ مرجع و فقیه عظيم الشأن حاجی کلباسی بود، پس از فوت پدر وارث بخشی از آثار کتب و منابع به جای مانده در این خاندان بزرگ جهان تشیع گشت از سوی دیگر از آنجا که بواسطه مادر نسب به سيد حجت الاسلام نیز می رساند، احتمال می رود که کتابهایی هم از این خاندان به ارث برده باشد و چون با بسیاری از مشاهیر بیوت علمی اصفهان و نجف رابطه داشت، چه بسا میان او و آنها مبادلات نسخ و کتب ارزشمند علمی صورت گرفته باشد. از همه مهمتر او خود از فقیهان اصولی و محدثان رجالی و متکلمان متبحر و نیز اهل حکمت و عرفان و ذوقیات بود و هرجا که نسخه ای از کتب و منابع کهن و معتبر می‌دید در صورت امکان تهیه می‌فرمود؛ خواه اینکه اصل نسخه را خریداری کند یا از روی آن استنساخ نماید. گواه بر این ادعا، نسخه های نفیس و گرانبهایی است که نزد وی موجود بوده و او از آنها نقل کرده؛ چنانکه برخی از بزرگان نیز نسخه های ارزشمند بسیاری را نزد او دیده و از آنها گزارش نموده اند. علامه میرزا ابوالهدی در پاره ای موارد از دستنوشت شیخ بهایی بر روی شرح درایه شهید ثانی مطالبی را نقل کند همچنین اصل نسخه ریاض العلما» میرزا عبدالله افندی اصفهانی که در میان کتب تراجم، جایگاه جواهر در فقه را دارد از میرزا ابوالمعالی به فرزندش ابوالهدی رسیده بوده است نسخه های مهمی مانند فضائل الاشهر الثلثه، رساله «وجودیه» میر سیّد شریف، رساله «وجودیه» جامی، نسخه ای کهن و نفیس از احیاء العلوم غزالی، شرح صحيفه مولا تاجا و شرح مفتاح از آقا جمال خوانساری را در کتابخانه خود داشته است.

پاره ای از مخطوطات حاجی کلباسی و نیز مکتوبات و دست نوشته های آقا محمد بیدآبادی و بسیاری از نسخه های اصل آثار عمویش آقا محمد مهدی مانند رساله استصحاب، شفاء الاسقام، رسالة في القرعـة و مصابيح الاصول نیز در اختیار میرزا ابوالهدی بوده است. شمار زیادی از آثار بزرگان امامیه نیز توسط علامه ابوالهدی استنساخ شده است که از جمله آنها می‌توان به: الكلم الطيب از علی صدرالدین حسینی، کتاب العروس از شیخ ابی محمد جعفر قمی رساله ابی غالب رازی به پسرش، هدية النملة، اصل زيد النرسي، نزهة الالباب في شرح حدیث ابن طاب، رجال برقی، رسالة التهذيب، بسیاری از آثار میرداماد از جمله رساله «خلعیه»، اکثر آثار ملا اسماعیل خواجویی، «تذكرة العنوان»، برخی از آثار آقا حسین خوانساری، بسیاری از آثار صدرالمتألهین شیرازی، البيان البديع و فصل القضا هر دو از آثار سید صدرالدین حسن کاظمی اکثر آثار عمویش آقا محمد مهدی کلباسی مانند مفتاح النحو، شرح تصریف و جلد چهارم معراج الشريعه و... نیز بسیاری از آثار جد و پدرش از جمله کتاب «فوائد ظریفه» ابوالمعالی.

متأسفانه پس از فوت علامه میرزا ابوالهدی کلباسی کتابخانه ایشان متفرق گشته و این مجموعه نفیس و ارزشمند از هم پاشید. شماری از آنها توسط افراد مختلـف بـرده شـد، بخشی از کتابها توسط آیت الله حاج آقا حسین خادمی، عموی همسر میرزا ابوالهدی خریداری شده و بخشی را نیز صاحب خلد برین خریداری کرده که بسیاری از این ها نیز بعداً به افراد دیگر فروخته شده و در کتابخانه های سایر شهرها مانند تهران مشهد و قم نگهداری می‌شود. بخش بسیار اندکی از کتابخانه میرزا ابوالهدی نزد یگانه پسرش آیت الله محمد کلباسی که هنگام فوت پدر نوجوانی سیزده ساله بوده باقی مانده است.

وفات

میرزا ابوالهدی، در سال پایانی عمرش، احوال عجیب و مکاشفات و مشاهدات بسیاری داشت. در روزهای پایانی از دست دوشیزگان بهشتی سندس و استبرق دریافت نمود و در ندایی غیبی، آماده سفر ابدی شد و مژده دیدار دوست را شنید. او زمان دقیق فوت خود را می دانست و در ساعات پایانی عمر، منتظر زیارت اولیای حق بود و سرانجام در نصف شب سه شنبه 27 ربیع الثانی1356ق مطابق با 15تیر1316ش دار فانی را وداع گفت و در تخت فولاد داخل بقعه پدر، جنب پدر و برادرش به خاک سپردند.

میرزا حسن خان جابری انصاری ماده تاریخ فوت وی را چنین سروده است:

جاءالبشیر مهیمنا و مورخا

اتل السلام علی من اتبع الهدی

منابع

• قاسمی، رحیم، بزم معرفت: مشاهیر تخت فولاد اصفهان (تکیه محقق خواجویی)، اصفهان: کانون پژوهش، چاپ اول، ۱۳۸۸.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج3، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1392.