آقا حسین خوانساری

حسین خوانساری (1016ق - ۱۰۹۸ق یا ۱099 ق)، معروف به محقق خوانساری و آقا حسین خوانساری عالم کامل محقّق مدقّن، فقیه متکلّم، حکیم و فیلسوف، شاعر ادیب، از اکابر علمای قرن یازدهم هجری بود. در دوران پادشاهی شاه سلیمان صفوی (1077 - 1105ق) اعتبار بسیار و بر شخص شاه نفوذ فراوان داشت و این ارجمندی او دستمایه ا‏ی وافر برای ترویج دانش های عقلی و حمایت از حکمت و حکیمان گشت. وی پس از میر سید محمد معصوم، شیخ الاسلام اصفهان شد.  

اطلاعات فردی و علمی
نام کامل	آقاحسین خوانساری
شهرت	محقق خوانساری
زادروز	1016قمری
تاریخ وفات	۱۰۹۸ یا ۱۱۰۰ قمری
مدفن	اصفهان، تکیه خوانساری
اساتید	میر فندرسکی،  ملا محمدتقی مجلسی و ...
شاگردان	شیخ جعفر قاضی، میرزا عبدالحسین خاتون آبادی، آقا جمال خوانساری و ...
آثار	ترجمه قرآن، ترجمه صحيفه سجاديه، تفسير سـوره فاتحـه، الجبر و الاختيار، حاشيه بر الهيات شفا و ...
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی	تولیت مدرسه جده صاحب قرانی، محدث، فقیه، و..

زندگی نامه

ولادت

آقاحسین خوانساری در ذیقعده 1016ق در خوانسار به دنیا آمد.

خاندان

وی فرزند جمال الدین محمد بن حسین خوانساری بود. جمال الدین محمد از فضلا و علما بوده، امّا متأسفانه شرح حال او در دست نیست. در اجازه‌‏اى که ملا محمدتقى مجلسى براى آقا حسین خوانسارى نگاشته، آمده: حسین فرزند فاضل کامل تقى نقى، جمال الدین محمد... و علامه تهرانى از ریاض الشعراء داغستانى نقل مى‌‏کند که وى پدر آقا حسین را با عنوان «فاضل نحریر» ستوده است و در تذکره نصرآبادى مى‏‌خوانیم: حسین ولد خلف امجد فضیلت و غفران پناه، مولانا جمال الدین محمد خوانسارى.

در مورد جدّ آقا حسین خوانسارى‏ در کتاب جامع الرواة اردبیلی در معرفی آقا حسین خوانساری آمده: حسین بن جمال الدین محمد بن حسین خوانساری.

بنابراین، نام جدّ آقا حسین، حسین بوده و پدر آقا حسین نام جدّ خود را برای فرزندش اختیار کرده، همان طور که آقا حسین هم نام پدرش جمال الدین محمد را برای اوّلین فرزند خود برگزیده است.

پدر آقا حسین خوانسارى‏، جمال الدین محمد نام دارد که غالباً نام او با نام فرزندش آقا حسین در کتاب های رجال و تراجم یاد شده است؛ و اینکه آقا حسین را «ذوالجمالین» میخواندند، برای این بود که پدر و پسرش هر دو جمال الدین نام داشتند.

فرزندان

همسر وی خواهر ملّا محمّد باقر سبزواری است که زنی صالحه و فاضله بوده و آقا جمال الدّین و آقا رضی الدّین، از این مخدّره متولّد شده اند. آقا كمال‌الدين نيز فرزند دیگر اوست که از او اسمی باقی مانده است.

تحصیلات

وی پیش از رسیدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامی به اصفهان رفت و در مدرسه خواجه الملک جنب مسجد شیخ لطف اللَّه به تحصیل پرداخت. در اصفهان از محضر استادان بسیاری همچون ميرفندرسكی، ملّا محمّد باقر محقّق سبزواری، ملّا محمد تقی مجلسی و غيره استفاده نمود و به همین جهت خود را «تلمیذ البشر» نامید که اشاره به کثرت استادانش داشته باشد.

اساتید

برخی از اساتید آقا حسین خوانسارى‏‏ عبارت اند از:

1.   خلیفه سلطان، صاحب کتاب حاشیه معالم
2. ملا حیدر خوانساری، صاحب کتاب زبدة التصانیف
3. میرزا رفیع الدین نائینی، صاحب حاشیه اصول کافی
4.  میرفندرسکی
5.   ملا محمدتقی مجلسی

شاگردان

از حوزه درس او عالمان فراوانى بهره برده‏‌اند و نیز افراد متعددى از او اجازه روایت دارند. برخی از شاگردان مشهور و صاحب تألیف محقق خوانساری عبارت اند از :

1. ملا اولیاء
2. شیخ جعفر قاضی
3. میرزا محمد شیروانی
4. میرزا عبدالحسین خاتون آبادی
5. میرزا عبداللّه افندی
6. ملا عبداللّه مجلسی، برادر علامه مجلسی
7. سید علی امامی
8. میرزا علی رضا تجلی، صاحب حاشیه بر حاشیه ملا عبداللّه یزدی در منطق
9. علامه مجلسی
10. ملا محمد سراب تنکابنی
11. میر محمد صالح خاتون آبادی
12. ملا مسیحا کاشانی
13. سید نعمت اللّه جزائری
14. آقا جمال خوانساری
15. آقا رضی خوانساری

ازجمله کسانی که از آقا حسین اجازه روایت گرفته ‏اند عبارتند از:

1. امیر ذوالفقار
2. میرزا محمد باقر، فرزند میر علیرضا پیشنماز حسینی عاملی اصفهانی. از علامه مجلسی و شیخ حر عاملی نیز اجازه روایت دارد.
3. شیخ حر عاملی، صاحب کتاب وسائل الشیعه. این اجازه به خط مرحوم آیت الله حاج میرزا زین‏ العابدین موسوی، پدر صاحب روضات الجنات است.
4. مولانا محمد قاسم الجیلی (گیلانی)
5. مولانا لطف‏ اللّه شیرازی،این اجازه به تاریخ 1097ق است.
6. خواجه محمد، تاریخ اجازه به سال 1064ق است.
7. سید نعمت الله جزائری
8. محمد حسین مازندرانی

جایگاه

جایگاه علمی

آقـا  حسیـن  خوانسـاری با اینکه فقر و تنگدستی در دوران تحصیل گریبان گیرش بود اما مانع پیشرفت او نشد تا جایی که در مقامات حوزوی به رتبه «استاد الکُل فی الکل» مشهور گردید و ایشان را در علوم محض «استاد البشر و العقل الحادی عشر» می گفتند.

در مسائل فلسفی و عرفانی و کلامی و... به حدّی رسید که آثار فارابی و شیخ الرئیس و... را به نقد کشید؛ و در آرای فقهی نظرات قابل اعتنا و دقیق و عمیقی از خود به یادگار گذاشته است و نیز در سایر علوم...

آقا حسین خوانساری از فقهای مکتب فقهی اصفهان و حکیم شیعی در دوره صفوی در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول، علاقمند و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید.

او در دانش های معقول و منقول تبحّر داشت و به گفته افندی اصفهانی «پشتوانه اهل علم» بود.

صاحب حدائق المقربین در مورد آقاحسین می نویسد:

استاد فضلای عصر خود بود و علمای این عصر و عصر قبل از این عصر اکثر بی واسطه یا با واسطه شاگرد او بودند، بلکه به شاگردی او تفاخر می نمودند. ... فضل و کمال آن بزرگوار و حدت ذهن و استقامت سلیقه آن عالی‌مقدار به مرتبه ای بود که احدی را از افاضل و امائل و اقاصی و ادانی، مجال شک و شبهه و سخنی در آن نبود و متقدمان و متأخران حكماء و متكلمان، هیچ یک در مرتبه جلیله و منزلت نبيله او نبودند..... .

در تذکره نصر آبادی آمده:

در اندک زمانی به موجب فطرت عالی، گوی سبقت از اقران، بل از فحول علمای سلف ربوده؛ الحال در اصفهان تشریف دارند و تدریس و تولیت مدرسه جده شاه عباس ثانی با ایشان است و عمده فضلا در حاشیه درس آن قبله عرفا حاضر شده، استفاده می نمایند.

صاحب ریحانة الادب می‌نویسد:

محقق خوانساری از افاخم و ثقات علمای امامیه اواخر قرن یازدهم هجرت است. عالم عامل، فقیه کامل، محدث فاضل، اصولی رجالی، حكيم متكلم، محقق مدقق، جامع معقول و منقول، حدت ذهن و کثرت فطانت و سرعت انتقال وی معروف بود. در فهم مطالب عمیقه و نکات دقیقه محتاج به فکری زاید نمی‌شد. مشکلات علمیه عقلیه و نقلیه را با ادنی توجهی حل می‌نمود. علامه و فرید الدهر و وحيد العصر و استاد الحكماء والمتكلمين و مربى الفقهاء والمحدثين موصوف است.

استاد سید جلال الدین آشتیانی(ره) می نویسد:

یکی از آثار مهم آقاحسین تعلیقات بر کتاب «شفا»ی شيخ الرئيس بوعلی سیناست که از حواشی مهم به شمار می رود و حواشی آقا حسین بر شفا دلیل احاطه او بر فلسفه مشاء و دقت نظر او در عقلیات است. در کلمات آقاحسین تلفیقات کلامی، تحقیقی، مطابق مشرب دوانی و دشتکی و فخری و صاحب حواشی فخریه و امثال اینها، به خصوص در الهیات خاصه زیاد وجود دارد.

دلبستگی او به این مطالب اگر چه کم هم باشد او را از میرداماد و خواجه و ملا عبدالرزاق لاهیجی متمایز می سازد... و روش فلسفی او همان روش میر فندرسکی است و تمخض در سبک مشاء دارد و به کلمات متأخرین نیز مسلط است و از محقق دوانی و صدرالدین دشتکی و در بسیاری از موارد از غیاث الحکما و فخرالدین سماکی و... مطالب زیاد نقل کرده است... خلاصه کلام آنکه.... در مسائل مشکل فلسفی شخصی بصیر و دقیق و عمیق است.

تعليقات آقا حسین بر شفا مزایایی دارد. علاوه بر تحقیق و دقت شخصی به اقوال متأخرین تسلط دارد، چون شفا را زیاد تدریس کرده است... و اصولاً شخص پر کار و متتبع بوده است.... در دوران پیری و کهولت نیز به تألیف و مطالعه و تحقیقات علمی اشتغال داشته است.... قلم تحریر آقا حسین روان و خالی از پیچیدگی و اغلاق است متأخرین اکثر بلکه جلّهم از این قبیل آثار بی اطلاعند و به مطالب همان کتاب درسی کفایت نموده‌اند. در این اواخر به کلی تتبع و تحقیق متروک شده است.

جایگاه اجتماعی

او در مراتب اجتماعی به شیخ الاسلامی مشهور گشت. وی تولیت مدرسه «جده صاحب قرانی» اصفهان را بر عهده داشتو صدها تن از فضلاء ازمحضر درس اوبهره برده اند. بسیار مورد لطف و اکرام شاه سلیمان صفوی بوده و به درخواست او در نبود شاه، به نیابت او می نشسته است. شاه سلیمان صفوی جبّه گران بهای خود را برای او فرستاد و در یکی از سفرها نیابت سلطنت و رسیدگی به کارهای کشوری را به وی واگذار کرد.

آقاحسین با وجود مقام و رفاهی که داشت، همواره پناه بینوایان و تهیدستان بود.

آثار

آقا حسین خوانساری صاحب تألیفات و آثار بسیاری در زمینه‏ های مختلف، اعم از فلسفه، عرفان، اخلاق، فقه، اصول، تفسیر، کلام، حدیث ، منشات و دیوان و... است.

رساله تحقيق التشکیک

حاشيه بر حاشيه قديم دوانی

آثار قطعی و منسوب وی از هم تفکیک داده شده تا صحیح آن در معرض دید همگان قرار گیرد که عبارت اند از:

1. مشارق الشموس فی شرح الدروس
2. ترجمه قرآن
3. ترجمه صحيفه سجاديه
4. تفسير سـوره ی فاتحـه الجبر و الاختيار
5. الجزء لا يتجزّی
6. حاشيه بر الهيات شفا
7. حاشيه بـر طبيعيـات شـفا
8. حاشيه بر شرح اشارات خواجه نصيرالدين طوسی
9. رساله در شبهات و...
10. جوابِ سؤال مشهور
11. الجواهر والاعراض (حاشیه حزازتان)
12. حاشیه بر تهذیب الأحکام
13. مجموعة الرسائل الأصولية
14. حاشیه بر حاشیه تشکیک
15. اشیه بر حاشیه قدیم دوانى
16. حاشیه بر رساله میزان الکفتین(دفع شبهه میزان الکفتین)
17. حاشیه بر شبهه استلزام فاضل یزدى
18. حاشیه بر شرح اشارات (حاشیه بر اشارات، بر محاکمات، بر حاشیه باغنوى)
19. حاشیه بر شرح مطالع
20. حاشیه بر مطول
21. حسن و قبح(جبر و اختیار )
22. دفع شبهه ایمان و کفر
23. دفع شبهه دور
24. دیوان
25. الرد على الشیروانى
26. رساله در علم بارى تعالى
27. الرسائل مع رسائل أخر
28. رساله در نفى اولویت و نیاز ممکن به مؤثر موجود
29. شبهة استلزام اردبیلى در جامع الرواة
30. شبهة الطفرة(رسالة فی الزاویة؛ فى الهندسة)
31. شک و حل(الجزء الذى لایتجزأ؛ قابلیة الجسم للقسمة)
32. شک و حل(شبهة هبوط حجر؛ سقوط آزاد اجسام)
33. شک و حل(شبهه اجتماع ظن و یقین)
34. مقدمه مطالع الانوار و تقریظ بر آن کتاب
35. مقدمه واجب
36. منشات: از آقا حسین خوانساری منشآت فراوانی به یادگار مانده است که نزدیک به سی عنوان است. اين مجموعه منشآت مشتمل بر نامه ها و چندوقف نامه و فرمان ها و موضوع هاى ادبى است كه آقاحسين انشاء فرموده است. فهرست منشآتی که تاکنون بدست آمده و به چاپ خواهد رسید، بدین قرار است:

1. در وصف سخن
2. دیباچه مطلع الانوار
3. در وصف بهار
4. رقعه‏ ای به میر ذوالفقار
5. قورق شراب، حرمت شراب
6. عنوان کتاب به پادشاه هند
7. نامه آقا حسین از جانب اعتمادالدوله به صوابه ‏کار روم
8. دیباچه بیاض(وصف سخن)
9. نامه به میر غیاث حکیم
10. نامه به میرزای شیروانی
11. وصف سخن(2)
12. وقفنامه میرزا رضا
13. نامه به ملا غلامرضا تجلّی
14. نامه به میرزا صائب
15. نامه به یکی از مردم هند
16. جواب کاغذ سفید
17. نامه به قاضی نظاما
18. در باب سرما
19. در اصطلاح گنجفه
20. وقفنامه قرآن
21. در وقف قرآن صفی قلی بیک
22. نامه به میرزا ابوالفتوح
23. نامه به شریف مکه
24. از زبان اعتمادالدوله به شریف مکه
25. درباره اسطرلاب
26. جهت کتابت روضه مقدس آستان قدس رضوی
27. رقعه‏ ای از آقا حسین
28. نامه به ملا خلیل قزوینی
29. اشعار و ابیات و مخمس و...

وی طبع شعر نیز داشته است؛ ابیات زیر از ديوان اشعار اوست:

حباب آسا به بحر حسن او تا ديـده وا كـردم		به انداز نگاهی هسـتی خـود را فـدا كـردم
چيزی نماند در ره ديـن شـيخ سـاده را		جز دامن ردا كـه كنـد صـاف بـاده را
****
ای باد صبا طرب فزا می آیی		از طوف کدامین کف پا می آیی
از کوی که برخاسته ای راست بگو		ای گرد به چشمم آشنا می آیی
****
تــا دســت بــه همــت رسـایــى نزنــى‏		بــر مـنـت خلــق پشــت پـایــى نزنــى‏
چــون حلقــه مبـاش در جهــان چشــم تهــى‏		تــا هـــر ساعــت در سـرایــى نزنــى‏

وفات

تکیه خوانساری‌ها در تخت فولاد. در این بقعه حدود هفتاد نفر از صالحان و عالمان مدفون هستند.

وفاتش در اول رجب سال 1098ق یا 1099ق در اصفهان بوده‌است و بنا به وصیت خودش در قبرستان تخت فولاد اصفهان که در آن زمان به صحرای بابارکن الدین شهرت داشت، نزدیک قبر بابا رکن الدین مدفون گردید. شاه سليمان برای او بقعه عالی بنا كرد. آقا جمال‌الدین خوانساری و آقا رضی‌الدین خوانساری، پسران وی نیز در همانجا مدفون هستند که به تکیه آقا حسین خوانساری (تکیه خوانساری) معروف شده‌است. لذا به بقعه آقا حسین خوانساری، «قبّه العلماء» گفته می شد.

شعرا و گویندگان در رثای او مرثیه ها گفته و ماده تاریخ وفات او را به نظم کشیده اند. از جمله:

از آسمان یکی به درون سر نمود و گفت:

«امروز هم ملایکه گفتند یاحسین»

سنگ قبر آقا حسین خوانساری از جنس یشم گرانبها بوده که در فتنه افاغنه شکسته شده و معدوم شد و چند سال بعد سنگ از دو قطعه مرمر بر روی قبر او و فرزندش آقا جمال نصب شد.

بیان شده هنگامی که برای دفن شیخ اسداللَّه فهامی در بین دو قبر آقا حسین و آقا جمال قبر حفر می کرده اند جسد مبارک آقا حسین آشکار شد و آن را صحیح و سالم یافتند.

منابع

• لطفی، عليرضا (حامد اصفهانی)، تذكره شعرای تخت فولاد اصفهان: معرفی شعرای مدفون در تخت فولاد اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۹۰.

• مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.

• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.