تکیه خوانساری

مشخصات مکان
نام	تکیه خوانساری
کشور	ایران
شهر	اصفهان
دوره ساخت	اواخر صفوی
کاربری	قبرستان

تکیه خوانساری یکی از تکایای قابل توجه وزیبای عهد پایانی صفویه است که از نظر معماری بسیار ارزشمند است. این تکیه در تخت فولاد قرار دارد و مدفن آقا حسین خوانساری و فرزندش آقا جمال از دانشمندان آن عصر می باشد. از ویژگی های مهم این تکیه بزرگان مدفون در آن می باشند که به جهت دفن علمای بسیار در داخل و خارج بقعه به این تکیه لقب «قُبّه العلماء» داده اند.

وجه تسمیه

این تکیه محل دفن آقا حسین خوانساری و فرزندش آقا جمال است که پس از فوت آقا حسین خوانساری در تاریخ 1098 ق به دستور شاه سلیمان بنا شد. به همین علت تکیه خوانساری نامیده شده است. علاوه بر این دو عالم، علمای بسیاری در این مکان دفن شده اند. به همین دلیل به آن، لقب قبه العلماء داده شده است.بیشتر علمای مدفون در آن نیز از شخصیّت های بزرگ و معروف اصفهان می باشند.

موقعیت جغرافیایی

این تکیه در جنوب شرقی مسجد مصلی تخت فولاد و مجاور جنوبی تکیه مادرشاهزاده است واز شمال به تکیه شیخ محمّدتقی رازی(مادرشاهزاده)، از شرق به تکیه آقا محمّد بیدآبادی، از مغرب به خیابان آیت اللّه خوانساری منتهی می شود.

به عبارت دیگر جبهه شمالی تکیه در قسمت شرقی با دیوار تکیه مادرشاهزاده و در قسمت غربی با دیوار تکیه اشراقی (حاج امین الشریعه) مجاور است. جبهه شرقی تکیه با محدوده تکیه آقا محمد بیدآبادی مجاور است و جبهه جنوبی تکیه به گورستان عمومی تخت فولاد محدود میگردد.

در جبهه غربی تکیه غیر از سردرچند اطاق بوده که بعنوان مقابر خصوصی از آنها استفاده میشد و متأسفانه تعدادی از اطاقها که ساختار معماری زیبایی هم داشت، تخریب شده اند.

سبک معماری

مساحت آن در حدود 3360 متر مربع است. سر در ورودی مفصل و بسیار عالی و قطار بندیهای زیبایش در وسط جبهه غربی تکیه و نیز بقعه عالی وسطش از نمونه های زیبای معماری سبک اصفهان به شمار می آیند. سبک معماری بقعه با سردر زیبای مقرنس کاری و گنبد دوپوش با کاشی های نفیس نقره ای جلوه زیبا و شکوهمند به این بنا داده است.

در وسط تکیه بنای بقعه مفصلی با طرح مربع و مساحتی در حدود 324 متر مربع قرار دارد که به شکل کوشک یا چهاراطاقی وسط باغ است. در سه جبهه شرقی و شمالی و غربی اش ایوان دارد و داخل بقعه چهار صفه است که صفه جنوبی عریضتر از بقیه است. صورت قبر آقا حسین و آقا جمال و تعدادی دیگر علما و معاریف در این شاه نشین جنوبی قرار دارند و همچنین قبوری دیگر از علما که در داخل این بقعه هست.

در چهار گوشه بقعه، چهار اطاق در طبقه همکف و چهار اطاق در بالای آنها قرار دارد که دسترسی به اطاقهای بالایی به وسیله چهار راه پله امکان دارد و دو راه پله اش در ایوان شرقی و دو راه پله دیگرش در ایوان غربی قرار دارد.

سقف مرزی بقعه بصورت یک شمسه و اطراف آن رسمی بندی به روش مُهری و رنگ آمیزی شیر و شکری است و اطراف داخلی بالای درگاه ها کتیبه هایی گچبری شده وجود دارد و دور تا دور دیوار داخلی بقعه مزین به اشعار محتشم کاشانی که در مدح آقا حسین خوانساری به خط نستعلیق نوشته شده است. بعدها شمایل هایی در طاقچه بلندهای صفه شمالی داخل بقعه در زمان قاجاریه با موضوعات مذهبی ترسیم گردیده و جلوه معنوی خاصی به داخل بقعه بخشیده است و اخیراً نیز این نقاشیها مرمت شده اند.

موضوع این شمایل ها به شرح ذیل است:

1. شمایل بزرگ از حضرت علی (ع) که دو زانو بر پوست نشسته و ذوالفقار در دستشان است و در کنار سمت چپ بالای شمایل امضاء نقاش الراقم سیّد حسین است که همان سیّد حسین رشتیان است.
2. احتمالاً صحنه جنگ حضرت ابوالفضل (ع) در روز تاسوعا است. زیرا تعمیرات آن نیمه کاره مانده و صورتها قابل تشخیص نیستند.
3. جنگ حضرت علی (ع) در صحرای کربلا در روز عاشورا در نزدیکی خیمه گاه است.
4. مجلسی است که امام علی (ع) در آن جلوس نموده و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در دو طرف پدر بزرگوارشان نشسته اند. حضرت علی (ع) ذوالفقار در دست و حضرت خضر و مسیح نیز در طرف راست و قنبر و سلمان فارسی در طرف چپ ، خورشید با چهره زنی قاجاری در بالا و ملائکه با تاج قاجاری در اطراف آن دیده میشوند. این نوع نقاشی به نقاشی قهوه خانه ای معروف است.
5. شمایل حضرت محمد(ص) و حسنین(ع) قرار دارند. در آغوش ایشان بر روی فرش یا سجاده ای نشسته اند.

قبور داخل بقعه عموماً از سنگ نوشته های مرمری نفیس به خط ثلث و نستعلیق می باشد.

نمای بیرونی بقعه

روی بقعه گنبدی است با شکل نارخوش ترکیب یافته با کاشی کاری نقره ای، رنگ ساده و بدون ناره ی سرگنبد و همچنین تزیینات کاشی کاری شانزده سر ترنج در آوگون ، شانزده ترک گنبد و گریوگنبد مزیّن با کاشی کاری معرّق و طرح گره هشت که بسیار زیبا است. اخیراً کاشی کاری گنبد بطور کامل تعویض گردیده که متأسفانه چون جنس کاشی جدید کیفیت مطلوبی نداشته، کاشی ها در اثر سرما و نفوذ رطوبت تخریب گردیده اند.

نماهای خارجی بقعه نیز آجر تراش و پشت بغلها و کتیبه های بالای بقعه همه با کاشی کاری معرق پوشیده شده است.

در بیرون بقعه بنای قابل توجّهی با گنبد کوچک کاشیکاری در همان ابتدای درب ورودی تکیه است که مدفون در آن حاج محمّدتقی نقشینه از تجّار نیکوکار و بانی تعمیر مسجد مصلّی و بقعه آقا حسین و آثار ارزشمند دیگر می باشد.

همچنین در ضلع غربی تکیه خوانساری قبور خاندان امین العلما قرار داشته است که اولاد عالم جلیل ملاّ محمّد شفیع خوئی(متوفّی 1265 ق.) بودند.

محوّطه تکیه در سالهای اخیر بوسیله دفتر مجموعه فرهنگی تخت فولاد سامان یافته است.

مشاهیر مدفون

1. آقا حسین خوانساری
2. آقا جمال الدین محمّد خوانساری
3. ملّا مسیح کاشانی
4. ملّا محمّدباقر فشارکی
5. ملّا حسینعلی تویسرکانی
6. میرزا رحیم شیخ الاسلام
7. میرزا حیدرعلی مجلسی
8. سیّد محمّدشفیع جزایری شوشتری
9. ملّا محمّدصادق پیکانی
10. میر سیّد علی طباطبایی بروجردی
11. حاج میرزا زین العابدین اشرف الکتّاب
12. میرزا حسنعلی مجلسی
13. شیخ اسداللّه فهامی
14. محمدحسین بن علی خوراسگانی
15. میرزا بن محمدحسین ربانی
16. ابوطالب زاهدی لاهیجی
17. سید کمال الدین شاه فتح الله لاری شیرازی

منابع

• عقیلی، احمد، تخت فولاد اصفهان، زیرنظر اصغر منتظر القائم؛ با همکاری مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد (دانشنامه تخت فولاد اصفهان)، چاپ دوم، اصفهان، کانون پژوهش، 1385.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج2، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.