این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
زین العابدین اشرف الکتاب اصفهانی
این نوشتا برای بهبود کیفیت نیازمند یک تصویر یا عکس است. |
این نوشتار نیازمند جعبهٔ اطلاعات است. ممکن است بخواهید با افزودن یک جعبهٔ اطلاعات، به استانداردسازی نمایش موضوع کمک کنید. |
ملّا زین العابدین اشرف الکتاب (1187ق -1295ق) فرزند محمّد تقی اصفهانی، یکی از بزرگترین خوشنویسان قرن سیزدهم هجری در اصفهان بود.
زندگی‌نامه
ولادت
ملا زین العابدین در سال 1187ق در اصفهان متولد شده است.[۱]
خاندان
استاد مهدی بیانی با توجه به فهرست خطوطی که از اشرف الکتاب دیده و در کتابش آورده، از دو نسخه نام می برد که خود وی با رقم «زین العابدین بن محمد تقی اصفهانی» نوشته است.[۲] بنابراین، با توجه به این سند، نام پدر وی را محمد تقی می نویسد؛ اما استاد همایی با ذکر داستانی که برای پدر اشرف الکتاب در دوره وزارت حاج میرزا آقاسی (وزیر محمد شاه قاجار) اتفاق افتاده، نام پدر وی را آقا قاسم اصفهانی آورده است که قابل اعتماد نیست.
تحصیلات
او نزد آقا محمود خوشنویس اصفهانی و عبدالغفار اصفهانی مشق خط کرده و در انواع خطوط خصوصا ثلث و نسخ به مقامی عالی رسیده و در بین خوشنویسان عهد خویش ممتاز گشته است. وی از روی خطوط میرزا احمد نیریزی مشق بسیار نموده و نام وی را به عظمت یاد کرده است.
شاگردان
اشرف الکتاب تأثیر مهمی در هنر خوشنویسی ایران داشت. اولین تأثیر او تعلیم و تربیت بسیاری از خوشنویسان معروف زمان خود بود. از جمله شاگردانش که در خطاطی وخوشنویسی از خطاطان معروف روزگار خویش بودند عبارتند از:
- میرزا محمّد علی سلطان الکتاب
- میرزا محمّد علی مطلق
- میرزا علی تنباکوفروش
- سیّد محمّد بقاء اصفهانی
- میرزا علیرضا پرتو
- میرزا محمّد
- علی قاری [۳]
به این ترتیب، اشرف الکتاب با تربیت این شاگردان برجسته که هر کدام از آنان شاگردان برجسته دیگری را تربیت نمودند، در احیا و رونق خوشنویسی، بویژه خط نسخ در ردیف هنرمندان بزرگ محسوب می شود.
جایگاه
جایگاه علمی
اعتمادالسلطنه در مقام بلند او می نویسد:
«آقا زین العابدین خطاط، از مفاخر عظیمه این دولت است که در قلم نسخ کرامت اظهار می فرمود.»[۴]
به عقیده صاحب نظران خط، وی نقطه تعادل خط نسخ هنرمندان ایرانی است. به عبارت بهتر، خط نسخ به دو شیوه نوشته می شد: اول شیوه یاقوتی (به عربی) و دوم شیوه نیریزی (ایرانی) که مبدع شیوه جدید نسخ است و همین سبک به استادان بزرگ خط نسخ بعد رسید و اشرف الکتاب یکی از این بزرگان است.
زین العابدین اصفهانی در میان خطاطان به «سلطان الخطاطین» معروف است. این استاد در تمام هنرهای کتابتی استاد بود. وی به عنوان وراق به تمام معنا بوده و کاغذ شناس قرن سیزدهم قمری است. وراق به کسی گفته می شد که وظیفه اش آماده سازی کاغذ برای استنساخ، آهار دادن آنها، برش دادن و همچنین کار مقابله به مثل نسخه ها را بر عهده داشته که آقا زین العابدین از این هنر بهره مند بود. همچنین وی کتاب آرای به تمام معنا بوده است و نوزده جلد قرآن از او به یادگار مانده است.
همچنین وی یک مذهَّب بود و در کنار اساتیدی همچون علی محمد مذهب، عبدالوهاب مذهب باشی، فتح الله شیرازی و غیره کار تذهیب قرآنی را انجام می داد. نمونه ای از کار استاد در کتابخانه کاخ گلستان، خود، آیینه تمام نمایی از توانمندیهای فنی استاد است. او یک صفحه آرای به تمام معنا بوده، در صحافی افرادی مثل محمدعلی صحاف باشی را یاری می رسانده است.
از دیگر کارهای استاد، در صفحه آرایی روی قرآن این بود که صفحات آغازین قرآنی را که محدود به شش صفحه بود، وسعت داد یعنی یک صفحه، صفحة پیشواز، بعد صفحه دعا، دو صفحه فهرست سوره و صفحه پنج و شش هم صفحه اول و دوم قرآن بود که این روش از ابتکارات استاد بود.[۵]
مرحوم میرزاعلیرضا پرتو در وصف ایشان چنین می سراید:
| اشرف الکتابم و خط مرا | می دهد یاقوت خط بندگی | |
| می نویسم از پس صد سال باز | با کمال خوبی و ارزندگی |
و جناب آقاسید محمد بقا فرموده:
| اشرف آن مقتدای اهل قلم | که عطارد بسر نهد رقمش | |
| هست زیبنده گر کند خورشید | سرمه دیده دودة قلمش | |
| هم بود مایه فرح، سخنش | هم بود مایه طرب، قدمش |
هنر خوشنویسی اشرف الکتاب همواره مورد ستایش و توجه شعرا و هنرمندان روزگارش بود؛ چنانکه سرگشته سروده است:
| به پیش خط خوش نغز اشرف الکتاب | ز خط سبز نکویان همه دهان بستند[۶] |
آثار
برخی از آثار و قطعات هنری اشرف الکتاب که در کتابخانه ها و موزه ها نگهداری می شود عبارت است از:
- قرآن رحلی به قلم نسخ، 626 صفحه به تاریخ 1222ق صفحات افتتاح مذهب عالی، در کتابخانه سلطنتی سابق شماره650.[۷]
- دوازده امام، رقعی ، 2/14× 5/22 سانتی متر، 45 صفحه، به قلم نسخ عالی، تاریخ 1222ق، مذهب، در همان کتابخانه، شماره2024. [۸]
- سورۀ یاسین و چند دعا، نسخ ممتاز و رقاع، تاریخ 1222ق، سرلوح مذهب، در کتابخانۀ شماره یک مجلس شورای اسلامی، شماره 5099.
- شش قطعه خط، به قلم نسخ خوش، تاریخ 1235 و 1236 ق، در مرقعی در کتابخانۀ سلطنتی سابق[۹]
- قطعه، مذهب طلا اندازی شده، به قلم نسخ کتابت و رقاع ممتاز، تاریخ 1236ق، مجموعه بیانی- موزۀ هنرهای تزیینی
- دعای احتجاب و ادعیۀ دیگر، رقعی 5/12× 5/19 سانتی متر، 11صفحه، نسخ عالی، تاریخ 1238ق، مزین سر لوح مرصع، در کتابخانۀ سلطنتی سابق، شماره 1127.[۱۰]
- قرآن، وزیری به قلم نسخ و رقاع، تاریخ 1247ق، مذهب مرصع، در مجموعه اتحادیه
- قرآن، 5/11× 4/18 سانتی متر، 450 صفحه، به قلم نسخ خفی عالی، تاریخ 1256ق، صفحات افتتاح مذهب مرصع، در کتابخانه سلطنتی سابق، شماره 652.
- صحیفۀ سجادیه، وزیری کوچک ،5/13×5/12 سانتی متر، 462 صفحه، متن نسخ عالی، ترجمۀ فارسی، نستعلیق خوش، تاریخ 1257ق، دارای تذهیب و تشعیر، در کتابخانه سلطنتی سابق، شماره 1208.[۱۱]
- مرقعی شامل 6 رقعه و نیز یک رقعه بزرگ، تاریخ 1258ق، مجموعه بیانی
- قرآن، وزیری بزرگ، به قلم نسخ، کتابت عالی، تاریخ 1275ق، دو صفحۀ اول و دو صحفۀ آخر مذهب، صفحات افتتاح و سر سوره ها مذهب مرصع
- مائه کلمه، رقعی، 5/11×5/17 سانتی متر، 27 ورق تاریخ 1276ق، در کتابخانۀ سپهسالار، شماره 997. [۱۲]
- قرآن، به قلم نسخ، تاریخ 1278ق، مذهب مرصع، مجموعۀ مهدوی
- قرآن خطی نفیس: موزه کاخ نیاوران[۱۳]
- همچنین از نمونه خطوط زیبای او خطوط سنگ لوح مرمرین قبر میرزا ابوالحسن سلطان الاطباء (متوفی به سال 1269ق) به خط ثلث عالی در تخت فولاد اصفهان است.[۱۴]
اشرف الکُتّاب در پیری نیز بدون عینک و در کمال پختگی و استادی خط می نوشت. وی بسیاری از قرآن ها و ادعیه را به سفارش ناصرالدّین شاه و رجال و اعیان قاجاریه کتابت کرد.[۱۵]
تقدیرها
زین العابدین اصفهانی از استادان مسلم خط نسخ در دوره فتحعلی شاه، محمد شاه و ناصرالدین شاه بوده است. از دهه پنجم حیات، لقب «سلطانی» یافت و از کُتاب دربار ناصر الدین شاه محسوب می شد و از طرف ناصرالدین شاه در دهه هشتم زندگی به «اشرف الکتاب» ملقب شد.[۱۶]
وفات
تاریخ وفات او را «اعتماد السلطنه» و به تبعیّت از او سایر زندگی‌نامه نویسان 9 شعبان 1296ق نوشته اند.[۱۷] ولی صحیح تر آن است که در 9 شعبان 1295ق او از دنیا رفته است. مدفن او در تکیه آقا حسین خوانساری واقع در تخت فولاد اصفهان است. سنگ مزار او سالیان دراز در زیر انبوهی از خاک از دیده ها پنهان بود. غلامرضا نصرالهی در تابستان 1378 موفق به شناسایی قبر او شد.[۱۸]
پانویس
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1075؛ مهدوی، تخت فولاد یادگار تاریخ، خطی.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، صص 1074-1072.
- ↑ همایی، تاریخ اصفهان (مجلد هنر و هنرمندان)، صص79-78.
- ↑ اعتمادالسلطنه، الماثر و الآثار، ج1، ص268.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج1، صص185-183.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1072؛ راهجیری، تذکره خوشنویسان معاصر، ص65.
- ↑ آتابای، فهرست فرآن های خطی کتابخانه سلطنتی، صص21-18.
- ↑ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی، صص529-530.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073؛ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی، ص1072.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073؛ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی، صص718-716.
- ↑ شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج2، ص81.
- ↑ روزنامه اصفهان زیبا، ش 255، 1386.
- ↑ همایی، تاریخ اصفهان (مجلد تکایا و مقابر)، ص111.
- ↑ جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ری و همه جهان، ص284.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1071.
- ↑ مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج1، ص292؛ گزی برخواری، رجال اصفهان یا تذکره القبور، ص213؛ مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص226؛ جناب، الاصفهان: رجال و مشاهیر، ص107؛ معینیان،کارنامه بزرگان ایران، ص347؛ معین، فرهنگ معیّن ج5، ص182؛ قدسی، مرقع، ص21.
- ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ج3، صص246-245.
منابع
- مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
- مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389