محمد حسین ضیاء اصفهانی

ملاّ محمّد حسین ضیاء اصفهانی(متوفی 1265ق) متخلّص به "ضیاء" عالم، فاضل، شاعر و خطاط بوده است. از نوادگان مرحوم ملا محمد اسماعيل بن محمّد جعفر خواجويى كه آن مرحوم، معاصر حكومت افاغنه و نادرشاه بودند‌.

زندگی‌نامه

ولادت

وی متولّدسال 1217ق است.

خاندان

او فرزند محمد اسماعیل بن محمد جعفر بن ملا اسماعیل خواجوئى است.

سیّد احمد دیوان بیگی می نویسد:

وی از طرف پدر از نوادگان حکیم و فیلسوف مشهور عهد افشاریه ملّا اسماعیل خواجویی و از طرف مادر به میرزا مهدی خان منشی "کوکب" تخلّص صاحب "درّه نادری" می رسد.

او در محلّه خواجو ساکن بود و دختری از نوادگان حکیم مؤمن تنکابنی را به زوجیت اختیار کرد و عمر را به خوشنویسی و سرودن شعر گذرانید.

فرزند ضیاء میرزا محمّد باقر بهاء خواجوئی ادیب شاعر دانشمند است.

جایگاه

جایگاه علمی

حجره ى آن مرحوم هرگز از ادبا و شعرا و فضلاى عراق و فارس خالى نبود و از او كسب كمال و حال مى نمودند.

به نوشته دیوان بیگى:

«وى نزد علماء و فضلای عهد خویش به تحصیل پرداخت و در علوم مختلف به خصوص فقه، ادبیات، حکمت، حساب مهارتی بسزا یافت. همچنین در در علوم ظاهرى سرآمد عصر و در علم هیئت و نجوم و هندسه و حساب اعجوبه دهر بوده. هفت خط او اقالیم سبعه را سیار، شکسته را به درستى دو استاد و نستعلیق را مثل «رشیدا» و «عماد»، و نسخ را چون «میرزاى نیریزى» مى نوشت. علاوه بر کمالات صورى و معنوى حالش چنان پسندیده بود که حجره آن مرحوم هرگز از ادبا و شعرا و فضلاى عراق و فارس خالى نبود و از او کسب کمال و حال مى نمودند».

محمدعلى بهار مى نویسد:

« ضیاء باطنش چون ظاهرش مصفا، صاحب اخلاق حمیده و احوال پسندیده. نامش ملا محمد حسین، و در طرز تغزل ومدح "معزى" را ثانى اثنین. از فضلا زادگان اصفهان و از نشو و نما یافتگان آن سامان است [...] در علوم باطن و ظاهر، فضلا را محسود اصاغر و اکابر، و در فنون رسایل و دفاتر، پیش فرد اوایل و اواخر. عروس صفحه از نگارش هفت قلمش هر هفت پرده، و مشاطه‌ی خامه اش جمال صحایف را غیرت هشت بهشت کرده. طبعى مطبوع و رسمى مرغوب و شعرى با نظم و نثرى با اسلوب دارد و در علم سیاق شهره‌ی آفاق و در فن نجوم طاق است. در انواع سخن قادر و در اجناس هنر ماهر. قصاید چون آب روان و قطعات چون باغ جنان زیور صفحات جهان ساخته».

سید محمدعلى وفا زواره اى مى نویسد:

«اسمش ملاحسین، از مستعدین اصفهان ارم نشان است. جوانى است آسوده حال، خجسته خصال؛ با همه تلخ کامى، شیرین زبان است و با شکستگى، درست بیان. به تحصیل علوم، راغب، و انواع هنر را بالطبع طالب است. انواع خطوط را خوش مى نگارد و نسخ را که ناسخ نسخ دیگر خطوط است خوش تر نگاشتن آرد. به مضمون:

هر که در او جوهر دانایی است

برهمه کاریش توانایی است

و به مقتضای طبع سلیم و سلیقه مستقیم در اقسام شعر، ماهر و پرکار و صاحب حال و پیچش خیال است؛ و این معنی از قصیده ای که در مدیح سرکار شرایع مدار، قدوه الایام، مقتدی الانام، خلیفه الله، روح من یروح فداه، گفته، ظاهر است.

آثار

دیوان ضیاء اصفهانی

ضیاء دارای دیوان اشعاری است که تاکنون به چاپ نرسیده است. نسخه خطی دیوان ضیاء در کتابخانه ملک موجود است. نمونه هایی از اشعار مدح او در تذکره "مدایح معتمدیه" ثبت است.

وفا زواره ای نیز در تذکره "مآثر الباقریه" قصیده زیر را از او در مدح فقیه و زعیم نامدار سیّد محمّد باقر شفتی حجه الاسلام آورده است:

مشکین نقاب زلف ز رخ برفکنده ای		خورشید را ز رشک، در آذر فکنده ای
چنبر شده است پیکر من تا به دوش خویش		آن عنبرینه زلف چو چنبر فکنده ای
گر روز من سیاه نمی خواهی از چه رو		زلف سیه به روی منوّر فکنده ای
خال سیه به روی تو هر کس که دید گفت:		در بزم خلد، عود به مجمر فکنده ای

از دیگر اشعار ضیاء مرثیه‌ای است که بر سنگ لوحی واقع در مقبره سر قبر آقا حک شده بوده و اکنون از بین رفته است:

از ضیاء اشعار مرثیه و ماده تاریخ زیادی بر روی سنگ لوح های موجود در تخت فولاد به چشم می خورد که از اهمیت زیادی برخوردار است.

برخى از کسانى که وى براى آنان مرثیه و ماده تاریخ سروده عبارتند از:

• ملا محمّد مهدی قمبوانی
• شیخ محمدتقى نجفى رازى
• مادرشاهزاده

محمّد حسین ضیاء اصفهانی قطعه ای استادانه در مادّه تاریخ وفات او در نوزده بیت سرود و استاد بزرگ خوشنویس، آقا محمّد باقر سمسوری به خط نستعلیق آن را نوشت و استاد محمّد حسین حجّار اصفهانی آن را به طرزی بدیع حجاری کرد.

به دوران محمّد شاه غازی		که در زیر نگینش ملک عالم
شهنشاهی که آمد پشت در پشت		جهان بخش و جهان بان تا به آدم
فریدون فر منوچهر جم آیین		که آمد شاه را دستور اعظم
ظهیر ملک و ملّت معتمد آن		که باشد زیب بخش مسند جم

• میرزا محمد رحیم شیخ الاسلام
• میرزا محمدباقر خاتون آبادی فرزند حاجی علی محمّد حسینی خاتون آبادی (متوفی محرم ۱۲۵۱ق) مدفون در سمت شمال تکیه خاتون آبادی.

  هزار حیف از آن سرو جویبار سیادت		که کند صرصر مرگش ز بوستان محمّد
  چراغ محفل جان نبی محمّد باقر		که بود روشنی افزای دودمان محمّد
  هنوز طائر پرناگشوده بود که ناگه		ز سنگ حادثه افتاد از آشیان محمّد
  همین نه خلق جهان سوختند سوخت به عقبی		دل علی هم از این ماتم و روان محمّد

  • میرزا علی نقی زنجانی.
  • میرزا محمّد کاظم خاتون آبادی(متوفی ۱۲۶۲ق) مدفون در صحن تکیه خاتون آبادی.

    دریغا که از دودمان نبی		مهی گشت پنهان به زیر زمین
    چو شد میرزا کاظم نوجوان		به فردوس با حوریان همنشین
    "ضیا" گفت از بهر تاریخ او:		"مکان آمد او را بخلد برین"

    • شهربانودختر با فضیلت علّامه شیخ محمّد تقی نجفی رازی و نواده دختری شیخ الطائفه شیخ جعفر نجفی کاشف الغطاء.

      فغان ز گردش گردون کج نهاد که دارد		همیشه پیر و جوان را دل از ستیزه پر از خون
      هزار حیف که مهر سپهر مجد و حیا را		به زیر خاک نهان کرده است با قد موزون
      اگر نه گوهر بحر حیا بدی ز چه کردش		به خاک تیره نهان از جفا به ساحت هامون؟
      چو آن سپهر حیا زین جهان برفت، جهان را		بود ز ثابت و سیار، داغ غم به دل افزون

      • حوری نسا بیگم(متوفی1249ق) فرزند سیّد جلیلِ باذل، سیّد مهدی و همسر میرزا محمّد رحیم شیخ الاسلام، مدفون در بقعه تکیه علّامه آقا حسین خوانساری.

        داد از ساقی گردن کاندرین بزم جهان		ریختی حوری نسا را زهر ناکامی به جام
        آن که بودی روز و شب بهر عبادت در سجود		وان که بودی سال و مه از بهر طاعت در قیام
        در مقام زهد بودی تابع خیر النسا		در طریق شرع بودی پیرو خیر الانام
        از خسوف ظلم گردون ستم گستر نمود		روشنی اختر برج سیادت را تمام

        • میرزا محمّد باقر موسوی(متوفی ۱۲۵۵ق) مدفون در تکیه خاتون آبادی.

          صاحب جود، میرزا باقر		که نبودش به روزگار، قرین
          رفت چون از جهان "ضیا" می خواست		سال تاریخ او کند تعیین
          با سر آه گفت پیر خرد:		جایگاهش بجو ز خلد برین

          • مرثیه در وفات شیخ محمّد حسین واعظ شیرازی که بر مزار وی واقع در تکیه مادر شاهزاده حک شده است.
          • بر روی سنگ مزار نفیس حاج میرزا محمّد تقی بن علی نقی نقشینه ([متوفی صفر ۱۳۰۸) اشعاری از "بهاء" نوشته شده بود که همچون بسیاری از سنگ های نفیس دیگر این تکیه در دو دهه گذشته از بین رفت. ماده تاریخ آن چنین بود:

          جای چون و چندانی نه "بها" به تاریخش:

          "از ازل تقی را چون جنت آمده ماوی"

          • مرثیه و ماده تاریخ وفات حاج میرزا محمّد کاظم ولد مرحوم حاج محمّد تقی تاجر معروف به نقشینه فروش(متوفی یکشنبه ۱۱ شعبان المعظم سنه ۱۲۸۴) که خود آن را کتابت نموده است. این اشعار اکنون بر سنگ میرزا محمّد کاظم واقع در صحن تکیه آقا حسین خوانساری به شرح زیر با رقم: "کتبه بهاء بن ضیاء" موجود است.

          دهر جفا جو ز راه ستم و کین		نخل وجود جوان و پیر بریدی
          پیرهن زندگی هر آن که به بر کرد		همچو قبایش ز چنگ مرگ دریدی

          • ماده تاریخ وفات میرزا رحیم کلانتر.این ماده تاریخ به خط میرزا فتح اللّه جلالی بر روی سنگ لوح کلانتر در مقبره لسان الارض نوشته شده بود:

          سروش گفت "بها" را برای تاریخش:

          "کلانتری جنان را رحیم داد بدو"

          • ماده تاریخ وفات سیّد مؤمن بیدآبادی

          شد از جهان برون به ماه صیام شاد		مهری که اوستاد فروع و اصول بود
          تاریخ فوت او ز "بها" خواستم بگفت		این بیت را که جامع ردّ و قبول بود:
          "ماه صیام نزد رسول آمد از جهان		آن سیّدی که مؤمن آل رسول بود"

          • اشعار زیر نیز بر سنگاب مقبره سیّد حجت الاسلام شفتی حک شده است:
          آه که ساقیّ جهان جای می		زهر الم ریخت به جام جواد
          حیف که ضرّاب فلک عاقبت		سکّه زد از مرگ به نام جواد
          آمده از گلشن جنت مگر		رایحه گل به مشام جواد
          کز چمن دهر به خوان بهشت		لحم طیور است طعام جواد

          چو حاجی کاظم قاری بنا کرد		به توفیق شه لب تشنه سنگاب
          خداوند جهان از روی رحمت		به رویش باز کرد از جنت ابواب
          به یاد تشنگان کربلا شد		روان سیل سرشک از چشم احباب
          حسین بن علی را یاد آرد		بنوشد هر که از وی جرعه ای آب

          • شعر کتیبه سنگاب واقع در زیر ایوان جنوبی مسجد رحیم خان که به خط نستعلیق برجسته حک شده است:

          از عنایات کردگار رحیم		یافت توفیق این ثواب عظیم
          اسداللّه دبیر نیکو...		که ورا حسن خلق و طبع کریم

          وفات

          وی در سال ۱۲۶۵ق در سن ۴۸ سالگی (در زمان حیات پدر خود) وفات نمود و در سمت شمال مقبره فاضل هندی در تخت فولاد اصفهان مدفون گردید. دیوان اشعار ضیاء هنوز به طبع نرسیده است. بر سنگ نوشته مزار او این اشعار از "کفّاش" آمده که ماده تاریخ آن چنین است:

          چنین نگاشت به تاریخ رحلتش کفاش

          ضیاء [...] نهاد پا بجنان

          در حاشیه سمت راست و چپ سنگ نیز اشعارى از «تاراج» حک شده که ماده تاریخ آن چنین است:

          ناگه زبان خامه تاراج زان میان

          کرد این بیان: بدیده ضیا نماند

          پانویس

          منابع

          • قاسمی، رحیم، گلزار فضیلت: مشاهیر مدفون تخت فولاد اصفهان (تکیه فاضل هندی)، اصفهان: کانون پژوهش، چاپ اول، ۱۳۸۸.
          • لطفی، عليرضا (حامد اصفهانی)، تذكره شعرای تخت فولاد اصفهان: معرفی شعرای مدفون در تخت فولاد اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۹۰.
          • مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان،1386.
          • مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج3، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1392.