علی اکبر اژه ای

علی اکبر اژه ای

علی اکبر اژه ای رویدشتی اصفهانی (متوفی 1232 ق) فرزند ملا محمد باقر (منسوب به اژیه واقع در رویدشت اصفهان) عالم فقیه، متکلم، فیلسوف و از اکابر علمای اصفهان در اوایل قرن سیزدهم قمری و عصر قاجاریه است. وی سال ها در اصفهان ساکن بوده و در مسجد علی امامت و تدریس می نموده و در علم کلام، حکمت، فقه ، اخلاق و موعظه کم نظیر بوده است. همچنین در برابر جریان های فکری معارض همچون تبلیغات هنری مارتین (پادری نصرانی) ، میرزا محمّد اخباری و شیخ احمد احسائی دست به فعالیت زده و با تألیف کتاب به شبهات آنان پاسخ داده است.

زندگی‌نامه

عالم ربانی علی اکبر اژه‌ای پس از دوره‌ای از آشوب و اغتشاش که در پی حمله افغانها و دوران فترت افشاریّه و زندیّه به ایران پدید آمده و حیات معنوی و سیاسی کشور را موقتاً دستخوش آشفتگی کرد در اصفهان می‌زیست.

خاندان

ملّا علی اکبر اژه ای، فرزند مرحوم ملّا محمدباقر اژه ای و نواده مرحوم ملّا شریفا اژیه ای اصفهانی است.

همسر مرحوم ملّا علی اکبر اژه ای نیز نواده دختری مرحوم فاضل هندی بوده است.

فرزندان

فرزند ملا علی اکبر، آیت اللّه ملّا عبداللّه اژه‌ای عالم فاضل و فقیه حکیم که از شرح حال وی اطلاعی در دست نیست. وی دارای دو فرزند پسر به نام های آیت اللّه میرزا محمّد حسین اژه ای و آیت اللّه میرزا محمّد علی اژه ای بود.

سایر منسوبین

از دیگر منسوبین به این خاندان عبارتند از:

1. عالم فاضل زاهد میرزا محمّد رضا اژه ای: فرزند حاج میرزا حبیب اللّه متوفّی شب جمعه 16 ماه مبارک رمضان 1351ق.

2. حجت الاسلام آقا حسن فاضل اژه ای عالم ربّانی وفاضل صمدانی مروج احکام متوفّی روز یک شنبه 18 شوال 1389ق.

3. عالم فاضل میرزا عبدالحسین فاضل اژه ای متوفّی 17 صفر 1329ق.

اساتید

اگر عبارت صاحب روضات را مبنا قرار دهیم که می فرماید: «تلمذ غالبا عند مشایخ سمیه المتعقب ذکره فی المعقول و المنقول علی کثیر من فقهائنا الفحول».

باید گفت مرحوم ملا علی اکبر اژه ای نزد جمع کثیری از فقهای بزرگ و حکمای برجسته زمان خود که علامه ملا علی نوری نیز نزد آنها شاگردی کرده، تحصیل نموده، با این همه تفصیل مراتب تحصیل نزد این مشایخ در مراحل مختلف در این کتب مذکور نیست و این را نیز می توان از جمله نتایج ناشی از اغتشاش حاصل از حمله افغان دانست.

در اینجا بناچار به نقل مواردی که در بعض کتب تراجم مذکور است بسنده می شود:

1. مرحوم آقا محمد بید آبادی، که از اجله حکمای متالهین و افاضل اهل سیر و سلوک و زهد و تقوا بوده و خود از شاگردان مرحوم ملا محمداسماعیل خواجویی می باشد.
2. مرحوم میرزا ابو القاسم مدرس، که یکی از چهره های درخشان و حکیمی بزرگوار و مدرسی شهره بود.

شاگردان

ملّا علی اکبر در اصفهان به کار تدریس، تالیف و موعظه و ارشاد مردم می پرداخته و همگان را از برکات وجود خود برخوردار می کرده است. به گفته معلم حبیب آبادی یکی از شاگردان یا کسانی که از مرحوم اژه ای اجازه روایت داشت، عالم زاهد با ورع مرحوم حاج میرزا زین العابدین موسوی خوانساری است. فرزندش عالم فاضل محقق متقی مرحوم آقا میرزا محمد باقر چهارسوقی خوانساری در رساله ای که در احوال آباء و اجداد خود تألیف نموده به این مطلب اشاره فرموده است.

برخی از شاگردان او که تاکنون مشخص شده اند عبارتند از:

1. عالم زاهد آیت اللّه میرزا زین العابدین موسوی خوانساری.

2. عالم فاضل شیخ محمّد مهدی رازی صاحب "مشکات المسائل".

3. میر علی اصغر طباطبائی زواره ای

4. میرزا ابوتراب حسینی نطنزی

سیره اخلاقی

آن مرحوم بحق يكی از مفاخر بزرگ شيعه و ستاره ای درخشان در تاريخ علمای شيعه بود. وی دارای علوم کلام و حکمت و اخلاق و فقه و در موعظه بسیار شیرین زبان و خوش بیان و اهل زهد و تقوا و ریاضات شاقّه و قناعت و تهجّد و نماز شب و حالات خوش بوده و امامت جماعت مسجد علی را داشته که تاکنون نیز امامت آن با اولاد اوست.

مـرحـوم مـحقـق خـوانساری در روضـات دربـاره شخصیّت مرحوم ملّا علی اکبر چنین می نویسند:

عالم فرزانه و عارف پرهیزکار و عنصر لطیف، مولانا علی اکبر بن محمّد باقرالأیجی اصفهانی، فقیهی متکلّم و واعظی متبحر و ظریف و بی نیاز است به جهت کمال شهرتش از زحمت وصف و تعریف، او یکی از وعاظ و حفّاظ جلیل القدر و عظیم الشان بود. دارای زبانی رسا و خوش بیان و یکی از عرفا و زهاد و کم خوراک و راحت بود. زهد و عبادت وی بیش ازحدود زبانزد بود. او دارای ریاضات شاقه بود و قناعت را مراعات می نمود. در تمام مدّت زندگی خود مداومت به نماز جماعت می کرد.

در «مکــارم الآثــار» دربـاره شخصیـت والای او می نویسد:

«مرحوم ملا علی اکبر یکی از علمای بزرگوار و حکمای نام بردار و اهل فکر و ذکر و ریاضت و تهجد و عبادت و منبر و موعظه بوده چندان که کمتر نظیری برای وی توان یافت».

جایگاه

جایگاه علمی

آثار مرحوم آخوند ملاعلی اکبراژه ای حاکی از علاقه و اطلاع او از زمینه های مختلف علمی زمان خویش است که به دو زبان عربی و فارسی نگاشته شده است.

یکی از این زمینه ها تسلط و رسوخ ایشان در حکمت است که نه فقط در مباحث کلامی و در بحث با مخالفین و معاندین و دفاع از مبانی اسلام و تشیع مشاهده می شود که حتی در اثنای یک بحث صرفاً فقهی نیز خود را نشان می دهد و نویسنده را به توضیحات فلسفی و مابعد الطبیعی سوق می دهد.

جایگاه سیاسی

از جمله ویژگی های این عالم گرانقدر توجه و اهتمام به امور جامعه و اوضاع سیاسی کشور بوده است. پس از تجاوز روسیه به ایران در سال 1223ق در زمان فتحعلی شاه که به قصد تصاحب و استیلا بر سرزمین‌های ایران انجام گرفت؛ مرحوم آخوند ملا علی اکبر اژه ای اعلان جهاد می دهد و همگام با دیگر فقهای بزرگ کشور در حکم جهاد که صادر فرمود بر ضرورت آگاهی و کاربرد فن آوری تسلیحات روز تأکید فرمود.

در بخشی از این حکم آمده است: « تعلیم و تعلم انداختن توپ و تفنگ و استعمال آلات حرب و ادوات جنگ در این عصر با چنین ضرورت واجب است به وجوب کفایی و اگر کسی متوجه نشود (یعنی برعهده نگیرد) و کفایت به عمل نیاید بر همه واجب است».

در بخشی دیگر از این فتوا آمده:

«در این هنگام که روسیه رو به بلاد اسلام آورده اند و قصد استیلای بلاد اسلام دارند، بر هر یک از مسلمانان که شنوند، واجب است که مقاومت و معاونت کنند، خواه آزاد باشند یا بنده، خواه مرد باشند یا زن، و اذن بندگان از موالی لازم نیست، لکن اگر بعضی قیام کنند و از عهده کفایت برآیند، تکلیف از دیگران ساقط است و اگر دانند که از ایشان کفایت نمی شود بر دیگران لازم می شود و این واجب، اعظم اوجب واجبات است و اذن خاص مجتهد ضرورت نیست....»

آثار

نسخه خطی زبدة المعارف به خط زواره ای

آثار و تألیفات مرحوم آخوند ملّا علی اکبر اژه ای نمودار دیگری از زندگی عملی اوست. اگر از حجم عظیم آثار فقهی او که دارای شکل متداول کتب فقهی است صرف نظر شود در سایر آثار او هدف تعلیم و هدایت بخوبی از آنها مشهود است.

در این آثار جمع صورت و معنی و ذوق و نظر همراه با صدق رویّت و نفاذ ذهن نمایان است. خطاب او با توده مردم است و از مخاطب می خواهد که گوش دل باز کند و بشنود و دیده خرد بگشاید و بدانچه اشاره می رود تیز در نگرد. هدف او مادام از وصف حال ارباب سعادت و شقاوت، دعوت و تحریض مردم به تخلّق به اخلاق حسنه و اختیار حیات طیبه است و روش او در این دعوت «مبشراً و نذیرا» بودن است.

اعتقاد و عمل خود نویسنده به آن چیزی که به دیگران توصیه می کند و از خلال گفته های او ظاهر است موجب تأثیر شگرفی است که صاحبان تراجم بدان اشاره نموده‌اند. این هدف و روش در سراسر آثار ایشان مشهود و در آنها جاری است. آثار او در مقابله و ردّ شبهات مخالفان اسلام و وسوسه گران، از ردّ پادری نصرانی تا ردّ بر برخی از رسایل شیخ احمد احسایی و رساله او در ردّ حاجی میرزا محمد اخباری، آثاری بسیار گرانقدری است که در همه آنها اصول کلام شیعی و تفقه اجتهادی دنبال می شود.

رساله دستورالعمل

در اینجا مجموعه ای از این آثار که یا به اصل آنها دسترسی بود و یا در کتب تراجم مذکورند نقل می گردد:

1. زبدةالمعارف، در تبیین مسائل اصول الدین که از بهترین تألیفات وی می باشد.
2. 

   رساله احكام مواريث
   رساله احکام مواریث، نسخه ای از این کتاب درکتابخانه آیت الله سید محمد علی روضاتی موجود است و شرح مبسوطی مشتمل بر خاتمه ای در موضوع فدک است.
3. رسالة ترجمة الصلاة و اسرار الصلاة.
4. رسالة التسلیم، که موضوع آن این مسئله است که تسلیم در نماز نافله فقط یکی است و آن هم متعین در سلام آخر است و غیر از آن جایز نیست، بر این اساس که در نصوص طایفه این چنین وارد شده است.
5. احکام الحدود» رساله ای مبسوط در خصوص احکام حدود شرعیه»، که نسخه خطی مولف نزد صاحب روضات موجود بوده است.
6. رساله عملیه، در عبادات به نوشته علامه تهرانی در «الذریعه» نسخه خطی آن در کتابخانه سید محمد باقر حجت موجود است.
7. رساله در ردّ پادری نصرانی، که در پاسخ به شبهات مندرج در کتاب «آئینه حق نما» به در خواست فتحعلی شاه قاجار نگاشته شده است.
8. رساله در ردّ بعض از رسایل شیخ احمد احسایی، در فلسفه و کلام.
9. رساله در رد حاجی میرزا محمد اخباری، این رساله مشتمل بر بیش از ده هزار بیت شعر و دارای تحقیقات ارزشمندی است یک نسخه خطی از رساله مذکور در فهرست کتابهای خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی شماره گذاری شده است.
   

   تصویر صفحه ای از رساله نماز شب علی اکبر اژه ای
10. رساله در تفاصیل وقایع معراج، این رساله در سنه1370ق به نام «سیر آسمانی یا معراج پیغمبراکرم(ص)» به اهتمام مرحوم حجت الاسلام حاج آقا جلال الدین اژه ای در چاپخانه محمدی اصفهان به طبع رسیده است.
11. رساله در رؤوس مسائل عبادات.
12. رساله درخصوص مسائل زکوات و اخماس.
13. رساله درمسائل قضا و شهادات.
14. رساله در تفصیل خلقت و اعضای طبیعی انسان و اخلاق حسنه و رذیله که متفرع برخلقت طبیعی است.
15. رساله نماز شب، که درباره چگونگی نماز شب و ثواب و وظایف و آداب آن و به زبان فارسی و بسیار ارزشمند است.
16. 

    رساله در تيّمم
    رساله در مسئله تیمم، که به آراء برخی از معاصران و از جمله مرحوم سیّد حجت الاسلام محمد باقر شفتی اشاره شده است.
17. تعلیقه بـر آیات الاحکام مقــدس اردبیـلی.
18. شرح مفاتیح الاحکام فیض کاشانی.
19. شرح قواعد الاحکام علامه حلی.
20. شرح بر مجلد اول اسفار ملا صدرا.
21. شرح بر کافی مرحوم کلینی.
22. اجوبه مسائل فقهیه.
23. ارشاد الواعظین و انجاح الطالبین، رساله ای است مبسوط در «اجتهاد و بطلان رأی و قیاس»
24. رساله در صید، این رساله در توضیح احکام مربوط به صید است، و به در خواست فتحعلی شاه قاجار نوشته است.
25. شرح بر میراث لمعه شهید.
26. رساله در معارف الهیه، این رساله بر اساس نسخه خطی مؤلّف و نیز نسخه‌ای به خط حفیدش ملا علی محمد شریف در سال 1298ق نگاشته شده و به وسیله حجت الاسلام و المسلمین شیخ مجید هادی زاده در جلد چهارم مجموعه نصوص و رسائل در 23 صفحه به چاپ رسیده است.

وفات

مقبره علی اکبر رویدشتی اژه ای

به ظاهر در جایی تاریخ ولادت مرحوم ملّا علی اکبر اژه ای ذکر نگردیده است، هرچند با مطالعه دقیق تر آثار خود آن مرحوم و یا دیگران شاید بتوان بدان راه یافت. اما تاریخ وفات وی بنا به گفته همه ارباب تراجم 21شوال 1232ق است و مزار شریفش در تخت فولاد در تکیه خواجویی واقع است.

منابع

• قاسمی، رحیم، بزم معرفت: مشاهیر تخت فولاد اصفهان (تکیه محقق خواجویی)، اصفهان: کانون پژوهش، چاپ اول، ۱۳۸۸.
• مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، ج4، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.