حیدرعلی‌ برومند گزی

حیدر علی‌خان برومند گزی یکی از مدرّسین مدرسه چهارباغ اصفهان و از فضلاء و دانشمندان معاصر بود. مرحوم برومند، به درخواست مرحوم آیت الله سیّد محمّدرضا خراسانی عهده‌دار تدریس قسمت صلات کتاب ارزشمند «مصباح ­الفقیه» گردید.

زندگینامه

آن دانشمند فقید، شرح‌حالی خود نوشت دارد که قسمتی از آن چنین است:

«پدرم، مرحوم حاج عبدالغفّار مردی با فراست و بسیار هوشمند بود. مادرم، مخدّره‌ای صاحب اخلاق فاضله و ملكات پسندیده بود و از خصال ستوده او این بود كه بسیار رعایت فقرا و تهیدستان را می‌کرد و از بذل مال به فقرا هیچ دریغ نداشت و به عبادات و طاعات رغبت زیادی داشت رحمةالله علیها. پدرم، در زمان طفولیت این‌جانب به رحمت ایزدی پیوست و پس از فوت پدرم اداره امور زندگانی و سرپرستی اولاد صغار او با یكی از برادران بزرگ‌ترم به نام آقا محمّدخان برومند بود. اینجانب كه کوچک‌ترین فرزند پدرم بودم در سن شش‌سالگی پس‌ازآنكه به خواندن و نوشتن فارسی اندك آشنایی پیدا كردم از (گز) به شهر اصفهان رفتم و در آن شهر، برای تحصیل علم سكونت اختیار كردم، ابتدا به مدرسه قدسیه وارد گشتم و در آن­جا مشغول به ادامه تحصیل شدم. مدیر آن مدرسه، مرحوم عبدالحسین قدسی بود؛ وی دانشمندی بود كه از بسیاری از علوم بهره داشت و خط نسخ را بسیار خوب می‌نوشت و بدین‌جهت معروف به خوشنویس بود و دارای طبع شعر نیز بود و اشعاری از او باقی‌مانده است. نگارنده حساب و هندسه و بعضی دیگر از دروس كلاسی را نزد آن مرحوم می‌آموختم».

حیدرعلی خان برومند گزی در مدرسه صدر و مدرسه نیم آورد نزد علماء و مجتهدین و بزرگان علم و ادب تلمّذ نمود. وی چندین سال در مدرسه صدر و مدرسه چهارباغ به تدریس مشغول بود سرانجام به تهران رفته و به امور شخصی و تدریس مشغول شد.

مرحوم برومند گزی در پایان شرح‌حال خودنوشت خویش به تحصیل و تدریس در مدرسه صدر بازار و امام صادق علیه‌السلام تصریح نموده و می‌نویسد:

«پس از رحلت اساتید معظم به دار القرار، چند سالی در مدرسه صدر اصفهان و مدرسه سلطانی معروف به مدرسه چهارباغ به مباحثات اشتغال داشتم».

مرحوم حیدرعلی خان گزی در ادامه، ویژگی‌های هریک از اساتیدخود را چنین بیان می کند:

«...کتاب‌های مقدّماتی عربی را مانند كتاب شرح تصریف و انموذج و صمدیه و سیوطی و شرح نظّام را نزد مرحوم آقا میرزا حسن قدسی ـ برادر کوچک‌تر آقا میرزا عبدالحسین قدسی ـ می‌خواندم كه از علم صرف و نحو آگاهی كامل داشت و برای كتاب صمدیه شرحی به فارسی نوشته بود كه بسیار مفید بود، خط نسخ را هم خوب می‌نوشت.

مقارن همین ایام نزد آخوند ملّا محمّدعلی حبیب‌آبادی معروف به معلّم، قسمتی از كتاب سیوطی را می‌خواندم.

پس از فراغت از خواندن کتاب‌های مزبور در مدرسه صدر اصفهان مشغول به تحصیل گشتم، این مدرسه واقع در بازار اصفهان است، در آنجا نزد مرحوم آقا شیخ علی مدرّس یزدی كتاب مغنی و مطوّل و شرح لمعه را می‌خواندم، وی در تدریس این کتاب‌ها تسلّط كامل داشت؛ عالمی بود عابد و شب‌زنده‌دار و اكثر شب‌ها را به عبادت مشغول بود و بسیار اندك اتفاق می‌افتاد كه نوافل شب را ترك كند.

مقارن همین اوقات در مدرسه نیم آورد نزد مرحوم حاج ملّا حسن دولت‌آبادی ـ كه در آن مدرسه ساكن بود ـ كتاب معالم و قسمتی از قوانین را می‌خواندم.

و پس از فراغت از خواندن کتاب‌های مذكور قسمتی از تقریرات مرحوم شیخ مرتضی انصاری ـ كه در مباحث الفاظ نوشته‌شده ـ را خواندم؛ و چون مرحوم دولت‌آبادی از شاگردان مرحوم میر محمّدتقی مدرّس بود و استاد وی نزد مرحوم شیخ هادی تهرانی تلمذ كرده بود ازنظریات مرحوم شیخ هادی تهرانی آگاهی داشت؛ لذا بعضی از کتاب‌های مرحوم شیخ هادی را نیز نزد ایشان می‌خواندم؛ وی در اكثر مسائل، پیروی از عقیده استاد استادش می‌کرد.

و چند سال نیز نزد مرحوم آقا سیّد مهدی درچه ­ای به خواندن كتاب قوانین و متاجر مشغول بودم، وی عالمی بود بسیار متقی و پرهیزگار.

و نیز چندی نزد مرحوم سیّد مرتضی خراسانی كه از شاگردان مرحوم ملّا علی نهاوندی بود، مشغول به خواندن كتاب تشریح ­الاصول ـ كه از مصنّفات مرحوم آخوند ملّا علی نهاوندی است ـ بودم؛ او نیز در زهد و تقوا کم‌نظیر بود.

و چندی نیز كتاب كفایة­الاصول و قسمتی از كتاب متاجر شیخ مرتضی انصاری را نزد مرحوم آقای سیّد محمّد نجف‌آبادی می‌خواندم. وی در تدریس كفایه و بیان مطالب آن کم‌نظیر بود، چون چند دوره درس مرحوم آخوند ملّا محمّدكاظم خراسانی ـ مصنّف كتاب كفایه ـ را درك كرده بود».

آن دانشمند فقید در این مرحله از اساتیدی چون سیّد علی نجف‌آبادی، شیخ محمّدرضا نجفی اصفهانی، سیّد محمدصادق یزدآبادی و شیخ محمّد حکیم گنابادی خراسانی بهره بردند. مرحوم گزی این استادان را چنین معرفی کرده است:

«پس از فراغت از خواندن سطح کتاب‌های مذكور مدتی در درس خارج مرحوم حاج سیّد علی نجف‌آبادی حاضر می‌گشتم و مستفید می‌شدم، از محضر این استاد بزرگوار كسب فیض كردم و تا زمانی كه حیات داشت از بركات وجود او بهره‌مند می‌گشتم و از مطالب عالیه كه نتیجه افكار بلند آن مرحوم بود برخوردار می‌گشتم. به این‌جانب لطف و عنایت خاصی داشت و در تعلیم این‌جانب سعی بلیغ می‌فرمود، الحق بحری بود بی‌پایان و گنجی بود ذخّار و دارای سعه‌صدر و فهم و ذكاء بسیار بود. كمتر كسی در مراتب علم و دانش با او برابری می‌کرد، از مطالب معقول و فلسفه آگاهی كامل داشت؛ ازاین‌روی بعضی از كتب فلسفه را نیز نزد ایشان می‌خواندم.

و مقارن این اوقات در محضر درس مرحوم شیخ محمدرضا نجفی مسجدشاهی حاضر می‌گشتم و از آن استاد نیز كسب فیض می‌کردم.

و چند سالی نیز در محضر افادت اثر مرحوم سیّد محمدصادق یزدآبادی اصفهانی حاضر می‌گشتم و از افكار عالیه ایشان بهره‌مند می‌گشتم. آن استاد بزرگوار عالمی بود کم‌نظیر در اصول فقه و فقه كسی با او هم‌طراز نبود؛ دارای دقت كامل و نظر صائب بود؛ در تحقیق مطالب علمیّه بسیار توانا بود؛ این‌جانب تا آن مرحوم حیات داشت دست از دامانش نكشیدم و در صف نعال شاگردان او بودم.

و مدت‌زمانی هم بعضی از كتب فلسفه را نزد مرحوم آقا شیخ محمّد حكیم خراسانی می‌خواندم؛ وی حكیمی بود منزوی و وارسته [که] در مدرسه صدر سكونت داشت و در كمال قناعت و علوّ طبع زندگی می‌کرد».

استادان

یکی از توفیقات مرحوم گزی بهره بردن از محضر بهترین اساتید و مدرّسین آن روز حوزه اصفهان بوده است؛ برخی از اساتید ایشان عبارتند از حضرات آیات و حجج‌اسلام:

ـ ملّا محمّدحسن دولت‌آبادی

ـ شیخ محمّدرضا نجفی اصفهانی

ـ سیّد محمّدصادق خاتون‌آبادی

ـ شیخ علی مدرّس یزدی

ـ میرزا محمّدعلی عالم حبیب‌آبادی

ـ میر سیّد علی نجف‌آبادی

ـ شیخ محمّد حکیم خراسانی

ـ سیّد محمّد نجف‌آبادی

ـ سیّد مرتضی خراسانی

ـ سیّد مهدی درچه ­ای

_میرزا عبدالحسین قدسی

شاگردان

برخی از شاگردان ایشان در اصفهان، عبارتند از:

حضرات آیات و حجج‌اسلام:

• ـ شیخ ابراهیم امینی نجف‌آبادی (ره)؛
• ـ شیخ اسدالله جوادی گورتانی مدّظلّه ­­العالی
• ـ مرحوم شیخ محمّدحسن ناصحی نجف‌آبادی (1300 ـ 1389 ش).
• ـ مرحوم شیخ حسین گلشادی (1307 ـ 1362 ش).

آثار

از آثار او تألیف کتاب «طریق الرّشاد» در شرح «تجرید الاعتقاد» است که به چاپ رسیده است.

وفات

این دانشمند فقید در روز پنج‌شنبه 26 ماه شوّال سال 1417 قمری مصادف با 16 اسفندماه سال 1375 شمسی در سن 86 سالگی چشم از جهان فروبست و جسمش در امامزاده ابوالعباس خوراسگان اصفهان در دل خاک نهان شد.

منبع

• مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.