محمدرفیع طباطبایی نائینی

محمدرفیع طباطبایی نائینی

ميرزا محمدرفيع طباطبايى نائينى مشهور به «میرزا رفیعا» «رفیعا»، و «آقا رفیعا» حکیم فقیه، مفسر ادیب، متکلّم و محدّث خبیر از بزرگان مکتب فقهی فلسفی اصفهان در قرن یازدهم هجری است.

زندگی‌نامه

ولادت

او در سال 995یا 997 یا 998ق، مقارن با سلطنت شاه عباس اول، در زواره به دنيا آمد.

خاندان

نسبش از سوی پدر با 24 واسطه به حضرت امام حسن مجتبی (علیه السلام) و از سوی مادر به حضرت امام حسین(علیه السلام) می رسد. پس از طی سیزده فاصله به طاهر بن علی و با نوزده پشت به ابراهیم طباطبا می پیوندد. پدرش میر سیّد حیدر بن زین الدّین علی از زاهدان و پرهیزکاران زمان بوده و گویا امامزاده حیدر مدفون در شمال میدان معصوم خانی مقابل مسجد کلوان نایین هموست. گفته می شود که نیای هفتمش بهاءالدین حیدر بن کمال الدّین حسن نیز از امامزادگان مشهور زواره اردستان است که در زمان هلاکو شهید شده است.

ميـرزا ابوالحسـن جلـوه ازحكماى بزرگ دوره ى قاجار نسبش به اين فيلسوف بزرگ مى رسد. ميرزا رفيعا چندين پسر داشت كه يكى از آنها ابوالحسن بهاءالدين محمد اسـت و سيد حسين مجمر اصفهانى(متوفى به سال 1225)شاعر معروف عهد قاجاريه، نـواده ى اوست.

تحصیلات

میرزا رفیعا مقدمات علوم دینى و ادبیات فارسى و عربى را نزد پدرش فرا گرفته و راهى اصفهان شد و تحصیلات عالی خود را نزد حکیمان و فقیهان نام آور مکتب فلسفی اصفهان سپری کرد و از سوی آنها به دریافت اجازه نایل گشت.

اساتید

میرزا رفیعا از اساتید بزرگی بهره بردند از جمله:

1. ملا عبدالله شوشتری
2. شیخ بهایی
3. میرداماد
4. میر ابوالقاسم میرفندرسکی
5. ملا خلیل قزوینى

شاگردان

از جمله بزرگانی که نزد وی شاگردی کرده یا از وی به دریافت اجازه نایل گردیده اند، می توان به فقها و محدثان یا حکما و متکلمان نام آور ذیل اشاره کرد:

1. ملا محمّدباقر مجلسی
2. شیخ حر عاملی
3. سیّد نعمت الله جزایری
4. میرمحمّدصالح خاتون آبادی
5. میر عبدالحسین خاتون آبادی
6. میرمعصوم حسینی تبریزی
7. محمّدمهدی بن رضا مشهدی
8. محمّدباقر حسینی
9. میر سیّد محمّد اسماعیل خاتون آبادی
10. ملا محمّدرفیع بن فرج گیلانی
11. شیخ ابوطالب گیلانی اصفهانی
12. میرزا ابوالحسن بهاءالدّین محمّد نایینی اصفهانی
13. شیخ عیسی جیرانی بن محمّد صالح بیک تبریزی
14. مولی لاچین بن عبدالله گرجی اصفهانی
15. محمود شیرازی
16. ملا عبدالله تونی
17. محمّدقاسم تبریزی
18. محمّدرضا بن محمّد صفی تبریزی
19. ابن محمّد شفیع

شماری از نویسندگان به شاگردی بزرگانی مانند آقا حسین خوانساری، محقق سبزواری و ملا محمّدصادق اردستانی نزد میرزا رفیعا نایینی اشاره کرده اند. با توجه به تقدم سنی میرزا رفیعا بر دانشمندان نامبرده و جایگاه والای علمی و تسلط وی بر دانش ها و فنون مختلف، به نظر می رسد که بسیاری از فضلا و طلاب جوان مشغول به تحصیل در حوزه اصفهان در نیمه اول قرن یازدهم، از محضر میرزا رفیعا نیز بهره برده باشند. از این رو چه بسا بزرگانی مانند فاضل سراب، آقا جمال خوانساری، میرزای شروانی، آقا رضی خوانساری، ملا سعید مازندرانی و مانند آنان نیز از جناب میرزا رفیعا استفاده کرده باشند.

جایگاه

جایگاه علمی

از القاب و عناوین برجسته ای که علمای معاصرش برای او ذکر کرده اند، به خوبی می توان به مقام و منزلت علمی وی در حوزه بزرگ اصفهان پی برد. صاحب «سلافة العصر» از او به «دانشمندترین فرد زمان» و علامه مجلسی به «سرور و بزرگ فیلسوفان و حکیمان الهی» و صاحب «جامع الرواة» به «پیشوای محققان» تعبیر کرده اند و در مآخذ معتبر، دقت و ژرفای اندیشه، استحکام و صلابت رأی، گستردگی معلومات و سعه صدر او را ستوده اند. او فقیهی صاحب نظر و مجتهدی توانا و از مفتیان عهد صفوی به شمار می رفت که در حل و فصل دشواری های فقهی، پادشاه وقت به او مراجعه می کرد.

میرزا رفیعا در زمینه های حدیث و تفسیر نیز از محدثان برجسته امامیه به شمار می رود و با نگارش شروح و حواشی بر متون مهم روایی و دعایی، مانند نهج البلاغه، اصول کافی و صحیفه سجادیه، به تبیین و تشریح عقلی آنها همت گماشته است.

مهمترین بعد علمى میرزا، جنبه کلامى اوست. وى کلام اسلامى را با عنایت به متون روایى و حکمت شیعى و الهام از قرآن کریم تدوین کرد. جالب اينكه مباحث فلسفى و كلامى ايشان نيز حاوى مطالبى است كه در آنها به روايات استناد شده و در واقع بحث هاى عقلى خود را با كلام ائمه(ع) زينت داده است. از ديگر جنبه هاى تخصص اين دانشور شيعه، تسلط بر تفسير قرآن است گرچه وى اثر مستقلى در تفسير ندارد، ولى اگر در مباحث فلسفى و كلامى او دقت شود، برداشت هاى عميق او از آيات قرآن آشكار است. اغلب تراجم نويسان، ميرزا رفيعا را در زمره فقها قلمداد نموده اند و در برخى منابع آمده كه ايشان در مسائل فقهى صاحب نظر و نكته سنج بوده است.اینکه از مولا عبدالله شوشترى و شیخ بهایى اجازه نقل روایت داشت و به شخصیتهایى چون علامه مجلسى و شیخ حُرّ عاملى اجازه نقل حدیث داده، گویاى بُعد حدیثى و فقاهت اوست.

میرزارفیعا در شعر نيز استادى ماهر بوده است.اين شعرها از اوست:

در كعبـه اگـر بـاده خـورى جـرم نـدارد		انديشه مكن صاحب اين خانه بزرگ است
قضا از بس پريشان كرده هرجا روزى ما را		به هر در از خجالت ريختم سامان دريـا را

میرزا رفیعا نایینی در نگاه دانشمندان

1.صاحب «جامع الرواة»: «رفیع الدین محمّد بن حیدر الحسینی الحسنی الطباطبایی النائینی فریده عصره و وحید دهره قدوة المحققین سید الحکماء المتألهین برهان اعظم المتکلمین و أمره فی جلالة قدره و عظم شأنه و سمو رتبته و تبحره فی العلوم العقلیه و دقه نظره و اصابة رأیه و حدسه و ثقته و امانته عدالته اشهر ان یذکر و فوق ما یحوم له العباره».

2. صاحب «بحارالانوار»: «سید الحکماء المتألهین، قدوة الحکماء والمتألهین السیّد السند[...] الامیر رفیع الدین محمّد بن الامیر حیدر الحسینی».

3.صاحب «معالم الدین و معارج الیقین»: «السید البارع الکامل العالم رفیع الملة والدین محمّدرفیع رفعه الله قدره».

4. صاحب «ریاض العلما»: «مولانا میرزا رفیع الدین محمّد النائینی فاضل عالم جلیل عظیم الشأن حکیم متکلم ماهر[...] و هو من المعاصرین»

5.صاحب «قصص الخاقانی»: «سرآمد علما و فضلاء زمان حضرت شاهنشاهی، شارح متن کلام الهی، قنطرة بند دریای حکمت، قطب فلک اعظم قدرت، سالک طریق شرع مبین، منظور نظر حضرت خیرالمرسلین، بحر زخار عالم علم، کوه صاحب شکوه جهان حلم، حاوی الفروع و الاصول، جامع المعقول و المنقول، کاشف اسرار باطنی، حضرت میرزا محمّدرفیعا طباطبایی نایینی است که صدمة حیث کوکب جهانگیر معرفتش در محیط و محاط فلک اعظم شهرت چنان پیچیده که گوش اهل حال به جز طنطنة احادیث کمال آن بلند اقبال از هیچ کس نشنیده. قدرت فطنت علامه فکرتش قاف تا قاف ملک حقیقت را به نحوی گردیده که پیک تیز رفتار طاقت بشریت هرچند به پای شتاب در شور حکمت دویده به سر منزل معرفت آن جناب نرسیده».

آثار

رساله التشکیک

با روى کار آمدن دولت صفویه و رسمى شدن مذهب تشیع در قرن دهم هجرى، علماى شیعه ازجمله میرزا رفیعا فضاى فرهنگى سیاسى جدید را غنیمت شمرده و کوشیدند به موازات نگارش آثار به زبان عربى، آثارى را به زبان فارسى براى رفع نیاز فرهنگى، کلامى و اعتقادى جامعه فارسى زبان ایران به نگارش درآورند.

از جمله آثارش:

1. «اجوبة المسائل» در فقه به فارسی.
2. «اسماءالحسنی» به فارسی.
3. «التّشکیک» یا رساله «فی التّشکیک و حقیقته»، به عربی در فلسفه و حکمت اسلامی.
4. «ثمرة شجرة الهیه»،
5. «حاشیه بر استبصار» شیخ طوسی.
6. «حاشیه بر اصول کافی» یا «شرح اصول کافی» به عربی.
7. «حاشیة شرح اشارات».
8. «حاشیه بر ارشاد الاذهان» علامه حلّی در فقه به عربی.
9. «حاشیه بر ارشاد الاذهان» محقق اردبیلی
10. «حاشیه بر شرح حکمة العین» میر سیّد شریف گرگانی
11. «حاشیه بر شرح حکمة العین» میرک بخاری
12. «حاشیه بر شرح مطالع» در منطق.
13. «حاشیه بر شرح مختصرالاصول»
14. «حاشیه یا شرح بر صحیفة سجادیه»
15. «حاشیه بر قواعد» علامه حلی
16. «حاشیه بر مختلف الشیعة» علامه حلی
17. «حاشیه بر مدارک الاحکام» سید محمّد عاملی
18. «حاشیه بر معالم الاصول» شیخ حسن بن زین الدّین عاملی
19. «حاشیه یا شرح نهج البلاغه».
20. «رسالة فی شبهة الاستلزام و جوابها»
21. « رساله در شبهة تناقض»
22. «رساله در تحریم تسمیه صاحب الزّمان(عج)»، یا «رسالة تحریمیه»
23. «رساله در سریان وجود»
24. «رساله ای در صرف و نحو» به فارسی.
25. «رساله ای در صلاة جمعه» به عربی
26. «رساله ای مشتمل بر علم الهی» در اثبات نبوت و امامت و معاد.
27. «رساله ای در کلام» به فارسی.
28. «رساله ای در فقه» به طریق استدلال نزدیک به ده هزار بیت.
29. «شرح حدیث حدوث الاسما»
30. «شجرة الهیه» به فارسی.
31. «فتوایی در ذم صوفیه»
32. «مکتوبات و نامه ها»

وفات

تاریخ وفات وی را گوناگون نوشته اند. مطابق ماده تاریخ شعر روی قبر متـوفاى 1082 ق است ولی با توجه به گفته شاگردان و معاصران او که در زمان فوت وی در اصفهان به سر می برده اند، می توان گفت که میرزا رفیعا در سن هشتاد و پنج سالگی در هفتم شوال 1080ق چشم از جهان فرو بست. مزارش اكنون در انتهای قسمت جنوبی تخت فولاد در تکیه میرزا رفیعا در منطقه فرودگاه قدیم اصفهان سمت شرقی تکیه بابارکن الدین واقع شده است.

بر سنگ مزار چنين نگاشته است:

.

بتاريخ فوتش خردمنـد گفـت

مقــام رفيــع مقــام رفيــع

منابع

• لطفی، علیرضا(حامد اصفهانی)، تذكره شعرای تخت فولاد اصفهان : معرفي شعرای مدفون در تخت فولاد اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، 1390.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، زيرنظر اصغر منتظرالقائم، ج4، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، 1394.
• پژوهشکده علمی کاربردی باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، ج7، قم: نورالسجاد، 1386.
• دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم ، دوماهنامه نقد کتاب، كتابشناسی و اطلاع رسانی در حوزه فرهنگ اسلامی، خرداد - تير 1369 .