این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
سید محمداسماعیل خاتون آبادی
این نوشتار نیازمند جعبهٔ اطلاعات است. ممکن است بخواهید با افزودن یک جعبهٔ اطلاعات، به استانداردسازی نمایش موضوع کمک کنید. |
میر محمداسماعیل خاتون آبادی (1031 ق -1116ق) یکی از بزرگترین فقها، حکیم، محدث، متکلم و مفسر و از علما امامیه در قرن یازدهم و دوازدهم هجری بود.
زندگی نامه
ولادت
میر سید محمد اسماعیل ثانی فرزند میر محمدباقر در روز شنبه شانزدهم ربیع الثانی سال 1031 ق در خاتون آباد ، در خاندان علم و زهد وتقوی دیده به جهان گشود .
تحصیلات
مقدمات علوم را نزد پدر دانشمندش و چندی نیز نزد عموزاده اش میر عبدالواسع بن میر محمدصالح فرا گرفت و برای استفاده از محضر علمای بزرگ شیعه راهی حوزه اصفهان شد. خاتون آبادی از جانب دو استادش مجلسی و نائینی و نیز از سوی عالم محدث نامی میر محمد بن علی شرف الدین مشهور به سید میرزا جزایری( م: 1099ق) مفتخر به دریافت اجازه حدیث گردید.
خاتون آبادی افزون بر دانش های رسمی و علوم ظاهری، از سیر و سلوک معنوی نیز غافل نبود و در علوم باطنی و طریقت عرفانی نیز از محضر شیخ و مرشد خود مولی میر سید حسن نظیری بهره برد.
فرزندان
از میر سید محمداسماعیل حسینی مشهور به مدرس خاتون آبادی اصفهانی، دو فرزند پسر باقی مانده است.
- محمد باقر پسر بزرگ او
- میر سیدعلیرضا پسر کوچکش است.[۱]
اساتید
تفسیر و حدیث و سایر شاخه های علوم نقلی در علوم عقلی بویژه کلام و حکمت اسلامی
خاتون آبادی اساتید و مشایخ خود را با القاب بلند و ذکر اوصاف پسندیده آنها ستوده است، از جمله درباره میرزا رفیعا می نویسد:« السید البارع الکامل العالم العامل رفیع الملّة و الدین محمد رفیع، رفع الله قدره».
درباره مجلسی اول می نویسد: «الشیخ العالم العامل الکامل علامة زمانه، مولانا محمد تقی بن مجلسی تغمّده الله بغفرانه».
و در جایی دیگر از همین استادش چنین یاد می کند:
« شیخنا المعظم و استادنا المکرم وحید زمانه و فرید اوانه، صدر الشریعه و بدر الطریقه و الحقیقه، دوحۀ الزهد و التقوی و حومۀ الورع و الزلفی الزکی التقی محمد تقی المشهور بابن مجلسی، تغمّده الله بغفرانه من هو استادی و علیه فی العلوم الدینیه استنادی رضی الله عنه» از اساتید دیگرش حکیم ملا رجبعلی تبریزی نیز چنین نام می برد:« استاد الرجب المرجب»، « استاد البشر مولانا رجبعلی».[۲]
شاگردان
از شاگردان او :
- فرزندش میر محمد باقر
- میر سید محمد[۳]
سفرها
علامه میر سید محمد اسماعیل ( ثانی) نخستین فرد از خاندان خاتون آبادی است که به همراه فرزندان و بستگانش، بنا به تقاضای شاه سلیمان صفوی، به اصفهان بازگشته و برای همیشه در این شهر سکونت گزید. نقل شده است که شاه سلیمان صفوی دو دیدار با میر سید اسماعیل داشته است. در مرتبه اول سیّد ابراز اکراه نموده و در مرتبه دوم که روی سکوی مسجد شاه صورت گرفته است، شاه وی را ترغیب به سکونت در شهر کرده و به دستور شاه مقدمتاً وی و خاندانش در محله حسن آباد ( قصر منشی) ساکن شده و سپس باغ مجاور آن به ایشان واگذار می شود.[۴]
جایگاه علمی
فقیه خاتون آبادی از زمره مجتهدان اصولی در قرون یازدهم و دوازدهم هجری است که میتوان او را از ادامه دهندگان مکتب فقهی محقق کرکی دانست . البته از خاتون آبادی متن فقهی مفصلی در دست نیست و هر چند در صدد بوده تا کتابی مبسوط در فقه بنویسد اما از او کتابی در نماز جمعه، رساله ای در صیغ النکاح و نیز مطابق گفته خودش کتابی با نام »جامع االخبار الفتاوی« به جای مانده است. از جمله آرای مهم فقهی وی دیدگاه جدید او درباره نماز جمعه است.[۵]
فقیه خاتون آبادی در باب نماز جمعه سخن تازه ای را مطرح کرد. زیرا بر خالف فیض و مانند او، قائل به وجوب عینی آن در ایام غیبت نیست و نیز مانند گروه دیگر به عدم جواز آن به نحو ذاتی نیز قائل نیست. او در فائده هفتم کتاب »صلاه الجمعه« می نویسد:
»نماز جمعه خواندن به قصد وجوب عینی بدعت است و به قصد وجوب تخییری فضیلت، اما از آنجا که قائلان به وجوب تخییری جمعه عملا آن را نخوانده اند، احتیاط مقتضی خواندن ظهر است نه جمعه و اقامه جمعه با معتقدان به وجوب عینی آن شاید حرام است زیرا اعانت به اشاعه بدعت است«.[۶]
مدرس خاتون آبادی در زمانه ای میزیست که به گفته او عالمان بی عمل، مدعیان بی درد، فقیهان ریاکار و درویشان بی فکر، دوره ای پر از آشوب، تشویش و تحیر را پدید آوردند و مردم در اثر سرگردانی، قادر بر تشخیص حق از باطل و برگزیدن راه و رسم صحیح زندگانی نبودند. خاتون آبادی، نه فقه خالی از معنویت را می پذیرد و نه تصوف بدون معرفت را صحیح میداند. او معتقد است که تصوف راستین فقط و فقط با میزان شریعت و مذهب تشیع پذیرفتنی است.
مدرس خاتون آبادی درس فلسفه و حکمت الهی را از نسل دوم فیلسوفان نامی مکتب اصفهان یعنی ملا رجبعلی تبریزی و میرزا رفیعای نائینی که هر دو از شاگردان میر فندرسکی بودند، آموخت. اما روحیة آزاد و به دور از تعصب و تقلید او باعث شد تا به عنوان حکیمی مستقل، مکاتب فلسفی آن دوره مانند حکمت متعالیه صدرایی و حکمت تنزیهی تبریزی را نقد و بررسی نموده و آرای خود را مطرح نماید.[۷]
آثار و فعالیت ها
آثار
وی مدرس بزرگ علوم نقلی و عقلی به وي‍ژه رياضيات و نجوم در قرون یازده و دوازده در حوزه اصفهان به شمار میرفته است. آثار مدرس خاتون آبادی اعم از رسائل یا کتاب های مستقل و حواشی یا تعلیقات، در دانش های گوناگون عقلی و نقلی، مطابق ترتیب الفبایی، به شرح زیر است:
- «اجازه للسید محمد»
- «اخبار و اجتهاد»
- «اعتقادیه»؛ به فارسی در کلام و اعتقادات
- «انموذج العلوم»؛ به عربی
- « التحفة الرضویه»
- «تحقیق در باب هفتاد و پنج لشکر عقل و جهل» به فارسی
- «تعلیقات»
- «تعلیقات برتحریر مجسطی»
- «تفسیر قرآن کریم»؛ به فارسی
- «تقویم الایمان و تحقیق الایقان»؛ به فارسی در دو مجلد
- «تنقیح العقاید»
- «جامع الاخبار و الفتاوی»
- «جبر و اختیار»
- «الجبر و القدر»
- «جواب مسائل و شبهات خراسانیات»، به فارسی و عربی در پاسخ به شبهات اخباریان خراسان
- «جواب به رسالة شیخ ابراهیم کردی»
- «حاشیه الشفاء»
- «حواشی بر وقایع السنین و الاعوام»؛ به فارسی
- «الحواشی علی شرح الاشارات»؛ به عربی
- «حواشی و تعلیقات بر حواشی میر سید شریف» بر کتاب «مطول تفتازانی»
- «حواشی و تعلیقات بر اعتراضات میر سید شریف جرجانی برتفتازانی در حاشیة کشاف»
- «رجال» به عربی
- رساله ای ناتمام و بدون نام، به فارسی
- « زاد المسافرین و تحفة السالکین »، به فارسی در ذکر اعتقادات اصولی و فروعی، عقلی و نقلی است
- «شرح اصول الکافی»؛ به عربی
- « شرح اعتقادات یا شرح اعتقادات صدوق»
- «شرح شرح العقائد العضدی»
- «صلاة جمعه»
- « صیغ النکاح»، رساله ای در فقه به فارسی
- «عقاید»؛ به فارسی
- «عقاید اصولین»
- «کلمات»
- «معالم الدین و معارج الیقین فی اصول الدین و الوصول الی الحق المبین»؛ به فارسی
- «منهاج الیقین فی اصول الدین و معراج الاذهان الی درج العرفان»
- «نوروزیه»[۸]
فعالیت ها
علامه خاتون آبادی از همان ابتدای سکونت در اصفهان به امر تدریس و تعلیم و تربیت دانش پژوهان همت گماشت.توجه و عنایت کامل او به امر تدریس باعث شهرت او به «مدرس» گردیدو خود نیز بسیاری از آثارش نام خانوادگی اش را مدرس و در بعضی موارد با اضافه خاتون آبادی می آورد.محل تدریس او نخست جنب همان منزلی بود که به دستور شاه سلیمان به دستور شاه ساخته شد و به نام خود وی به مدرسه اسماعیله نامیده شد و نخستین مدرس آن علامه خاتون آبادی بود. [۹]
علامه خاتون آبادی بیش از پنجاه سال در اصفهان تدریس کرد و شاگردان بسیاری را تربیت نمود. محل تدریس او ابتدا در مدرسه ای جنب منزلش و سپس در جامع جدید عباسی معروف به مسجد شاه اصفهان، به مدت پنج دهه بود که اقامه جماعت آن مسجد را نیز عهده دار شد.
خاتون آبادی به سبب مقام والای علمی و تبحر در دانش های گوناگون عقلی و نقلی به تدریس در مسجد شاه پرداخت و به امامت این مسجد نیز منصوب گشت. تا پیش از خاتون آبادی، امامت مسجدشاه با شیخ الاسلام وقت، میرزا محمد باقر سبزواری بود. پس از فوت سبزواری در سال 1090 ق پیشوایی مسجد شاه بی درنگ به دستور شاه سلیمان صفوی، به خاتون آبادی واگذار گردید. بدین ترتیب پیشوایی و امامت مسجد جامع جدید عباسی تا سال 1297 ق در این خاندان باقی ماند و از دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی تا عصر ناصرالدین شاه قاجار، هفت نفر از علمای بزرگ خاتون آبادی پی در پی به اقامه جماعت و ارشاد مردم و نیز تشکیل حوزه درس در این مسجد اشتغال داشته اند، بدون آن که کوچکترین دخالتی در امور موقوفات و رقبات مسجد نمایند.
در تخت فولاد مدرسه ای ساخت و خود در آن اقامت نمود و در آن به تدریس و نوشتن تفسیر بزرگ قرآن پرداخت این مدرسه بعدها به تکیه ای تبدیل شد که بسیاری از علمای خاندان خاتون آبادی در آن مدفون شدند.[۱۰]
این مفسّر عالی قدر عصر صفوی سهم بسزایی در میراث غنی اسلام و تشیع و فرهنگ اصفهان داشته است. با این حال به دو علّت این عالم بزرگ همچنان گمنام و ناشناخته باقی مانده است.
اوّل معاصر بودن ایشان با شخصیت برجسته علّامه مجلسی، زیرا علّامه مجلسی با کار عظیم تدوین بحارالانوار و تألیف کتب پربار و سودمند به زبان فارسی شهرت علمای معاصر خود را تحت الشعاع قرار داد.
دوم آنکه آثار و نوشته های این عالم فرزانه به چاپ نرسیده و مورد پژوهش قرار نگرفته است. از این رو شایسته است که آثار وی مورد توجّه محقّقین علوم اسلامی قرار گیرد.[۱۱]
محدّث قمی در شرح حال سیّد محمّداسماعیل می نویسد:
«وی عالم فاضل کامل زاهد تارک دنیا بود، و در علم فقه، اصول، حدیث، تفسیر، کلام، حکمت ماهر بودو در جامع جدید عباسی در اصفهان مدرّس بود و قریب 50 سال تدریس می کرد و اخذ علم از مولی محمّدتقی مجلسی، میرزا رفیع الدین نائینی و.... نمود و در حال جلیلش نگاشته اند که در سن 70 سالگی عزلت از خلق نموده، در مدرسه ی تخت فولاد که از بنای خود ایشان است سکنی نموده، قبر خود را در حجره ای از حجرات کنده، شب ها بعد از فریضه مغرب و عشاء در میان آن قبر رفته و تهجّد در قبر گذاشته و بعد از آن از قبر بیرون می آمده و شرح اصول کافی و تفسیر قرآن می نوشت و روزها جمعی از طلّاب مستعدّ که از جمله والد سیّد نعمه اللّه بوده در خدمت ایشان بودند. عاقبت در همان جا وفات نمود و در همان قبر مدفون شد».[۱۲]
وفات
وفات میر سید محمداسماعیل خاتون آبادی پس از هشتاد و پنج سال عمر، در روز چهارشنبه 4 ربیع الثانی سال 1116ق چشم از جهان فروبست و پس از وفات در همان حجره ی خود در تخت فولاد که به تکیه خاتون آبادی مشهور شد دفن گردید.[۱۳]
کتیبه سنگ لوح به خط ثلث چنین است:
« بسم الله هو الحی الذی لایموت بعد الحمد الله و الصلوة علی رسول الله. هذا المرقد الطّاهر قراب نصل المحامد و المآثر قدوه علماء الدین و زبدة عظماء اهل الیقین علامه الدهر فهامه العصر السید الجلیل المیر اسماعیل الحسینی الخاتون آبادی المدرس فی الجامع العباسی و تاریخ وصوله الی جوار القدس منزله و ماواه فی جنات الفردوس، 1116»
پانویس
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج 2، ص 132.
- ↑ خاتون آبادی، وقایع السنین ، ص ۵۰۵ و ۵۱۷ ؛ خاتون آبادی ، معالم الدین ، مخطوط؛خاتون آبادی ، اجازه به سید محمد ، مخطوط؛خاتون آبادی، کشف الحیرت ، ج ۲ ، مخطوط؛ مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج۱ ، ص۱۸۶ .
- ↑ قمی ، منتهی الآمال، ص۱۶۳؛جزايری، الاجازة الکبیره، ص۱۳۰ ؛ خاتون آبادی ، مجموعه رسائل ، حواشی صفحه آخر ؛ مخطوط؛ خاتون آبادی، رساله ای در اجازه به میر سید محمد، مخطوط.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج 2، ص ۱18.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج 2، ص 129.
- ↑ حائری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ص497.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج 2، ص 131.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج 2، ص ۱۱۹-۱۲۶.
- ↑ همایی، تاریخ اصفهان، ص۳۳۲ ؛ جناب، رجال و مشاهیر اصفهان،ص۱۰۹.
- ↑ عقیلی، تخت فولاد اصفهان، ص73.
- ↑ نصرالهی، مقاله میر محمّداسماعیل خاتون آبادی در مجله کیهان اندیشه، خرداد و تیر 1374، سال دهم، شماره 60، ص 153 - 151.
- ↑ محدث قمی، منتهی الامال، ج 2، ص 163 به نقل از مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، چاپ جدید، ج 1، ص 187.
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج2، صص117-135.
منابع
- عقیلی، احمد، تخت فولاد اصفهان، زیرنظر اصغر منتظر القائم؛ با همکاری مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد (دانشنامه تخت فولاد اصفهان)، چاپ دوم، اصفهان، کانون پژوهش، 1385.
- مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج2، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.