این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
آقا حسین خوانساری
حسین خوانساری (1016ق - ۱۰۹۸ق یا ۱۱۰۰ ق) فرزند جمال الدین محمد بن حسین خوانساری، معروف به محقق خوانساری و آقا حسین خوانساری عالم کامل محقّق مدقّن، فقیه متکلّم، حکیم و فیلسوف، شاعر ادیب، از اکابر علمای قرن یازدهم هجری(۱۰۱۶-۱۰۹۸ق/۱۶۰۷-۱۶۸۷م).به خاطر اینکه لقب پدر و فرزندش «جمال الدّین» بوده به «ذوالجمالین» شهرت داشته است. [۱]
او از فقهای مکتب فقه ی اصفهان و حکیم شیعی در دوره صفوی که در دانش فلسفه و حکمت، تبحّر داشت.در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول، علاقمند و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید.
زندگینامه
ولادت
آقاحسین خوانساری در ذیقعده 1016ق در خوانسار به دنیا آمد.[۲]
خاندان
همسرش خواهر ملّا محمّد باقر سبزواری است که زنی صالحه و فاضله بوده و آقا جمال الدّین و آقا رضی الدّین، از این مخدّره متولّد شده اند.آقا حسین مانند فرزندش آقا جمال بذله گو و حاضرجواب بوده و لطیفه های زیادی از او نقل می کنند.[۳]
تحصیلات مقدماتی
پیش از رسیدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامی به اصفهان رفت و در مدرسه خواجه الملک جنب مسجد شیخ لطف اللَّه به تحصیل پرداخت. در اصفهان از محضر استادان بسیاری همچون ميرفندرسكی، ملّا محمّد باقر محقّق سبزواری، ملّا محمد تقی مجلسی و غيره استفاده نمود و به همین جهت خود را «تلمیذ البشر» نامید که اشاره به کثرت استادهایش داشته باشد.
فقر و تنگدستی که در دوران تحصیل گریبان گیرش بود، مانع پیشرفت وی نشد تا جایی که به «استاد الکُل فی الکل» مشهور گردید و او را «استاد البشر والعقل الحادی عشر» می گفتند.[۴] شاه سلیمان صفوی جبّه گران بهای خود را برای او فرستاد و در یکی از سفرها نیابت سلطنت و رسیدگی به کارهای کشوری را به وی واگذار کرد.[۵]
آقاحسین با وجود مقام و رفاهی که داشت، همواره پناه بینوایان و تهیدستان بود. او در دانش های معقول و منقول تبحّر داشت و به گفته افندی اصفهانی «پشتوانه اهل علم» بود.[۶]
وی طبع شعر نیز داشته است،ابیات زیر از ديوان اشعار اوست:
| حباب آسا به بحر حسن او تا ديـده وا كـردم | به انداز نگاهی هسـتی خـود را فـدا كـردم | |
| چيزی نماند در ره ديـن شـيخ سـاده را | جز دامن ردا كـه كنـد صـاف بـاده را |
**** | ||
| ای باد صبا طرب فزا می آیی | از طوف کدامین کف پا می آیی | |
| از کوی که برخاسته ای راست بگو | ای گرد به چشمم آشنا می آیی | |
اساتید
برخی از اساتید آقا حسین خوانسارى عبارت اند از:
- خلیفه سلطان
- ملا حیدر خوانساری
- میرزا رفیع الدین نائینی
- میرفندرسکی
- ملا محمدتقی مجلسی
شاگردان
برخی از شاگردان مشهور و صاحب تألیف محقق خوانساری عبارت اند از :
- ملا اولیاء
- شیخ جعفر قاضی
- میرزا محمد شیروانی
- میرزا عبدالحسین خاتون آبادی
- میرزا عبداللّه افندی
- ملا عبداللّه مجلسی، برادر علامه مجلسی
- سید علی امامی
- میرزا علی رضا تجلی، صاحب حاشیه بر حاشیه ملا عبداللّه یزدی در منطق
- علامه مجلسی
- ملا محمد سراب تنکابنی
- میر محمد صالح خاتون آبادی
- ملا مسیحا کاشانی
- سید نعمت اللّه جزائری
- آقا جمال خوانساری
- آقا رضی خوانساری
ازجمله کسانی که از آقا حسین اجازه روایت گرفته اند عبارتند از:
- امیر ذوالفقار
- میرزا محمد باقر، فرزند میر علیرضا پیشنماز حسینی عاملی اصفهانی مجاز از علامه مجلسی و شیخ حر عاملی نیز اجازه روایت دارد
- شیخ حر عاملی صاحب کتاب وسائل الشیعه. این اجازه به خط مرحوم آیت الله حاج میرزا زین العابدین موسوی، پدر صاحب روضات الجنات است.
- مولانا محمد قاسم الجیلی (گیلانی)
- مولانا لطف اللّه شیرازی. این اجازه به تاریخ 1097ق است
- خواجه محمد. تاریخ اجازه به سال 1064ق است
- سید نعمت الله جزائری
- محمد حسین مازندرانی
آثار
تصنيفات و تأليفات بی شماری از او به يادگار مانده است كه از آن جمله می توان اشاره کرد به :
- به مشارق الشموس
- ترجمه قرآن
- ترجمه صحيفه سجاديه
- تفسير سـوره ی فاتحـه الجبر و الاختيار
- الجزء لا يتجزّی
- حاشيه بر الهيات شفا
- حاشيه بـر طبيعيـات شـفا
- حاشيه بر شرح اشارات خواجه نصيرالدين طوسی
- رساله در شبهات و...
- و مجموعـه اشعار و تعليقات و منشات و آثار فراوان ديگر اشاره نمود.[۷]
آثار قطعی و منسوب وی از هم تفکیک داده شده تا صحیح آن در معرض دید همگان قرار گیرد که عبارت اند از:
- ترجمـه صحیفـه سجـادیـه2. ترجمه قرآن 3. جوابِ سؤال مشهور4. الجواهر والاعراض (حاشیه حزازتان)5. حاشیه بر تهذیب الأحکام6. حاشیه بر حاشیه تشکیک 7. حاشیه بر حاشیه قدیم دوانى 8. حاشیه بر رساله میزان الکفتین = دفع شبهه میزان الکفتین 9. حاشیه بر شبهه استلزام فاضل یزدى10. حاشیه بر شرح اشارات (حاشیه بر اشارات، بر محاکمات، بر حاشیه باغنوى) 11. حاشیه بر شرح مطالع 12. حاشیه بر شفا 13. حاشیه بر مطول14. حسن و قبح = جبر و اختیار 15. دفع شبهه ایمان و کفر16. دفع شبهه دور17. دیوان 20.الرد على الشیروانى19. رساله در علم بارى تعالى 20. رساله در نفى اولویت و نیاز ممکن به مؤثر موجود21 .شبهة استلزام اردبیلى در جامع الرواة 22. شبهة الطفرة = رسالة فی الزاویة = فى الهندسة 23. شک و حل = الجزء الذى لایتجزأ = قابلیة الجسم للقسمة 24. شک و حل = شبهة هبوط حجر = سقوط آزاد اجسام 25. شک و حل = شبهه اجتماع ظن و یقین 26. مشارق الشمـوس فـى شرح الدروس. این کتاب مهمترین اثر فقهى آقا حسین خوانسارى است27. مقدمه مطالع الانوار و تقریظ بر آن کتاب 28.مقدمه واجب29. منشات
و نیز نصرآبادى در تذکره، چهار رباعی از رباعیات آقا حسین را ذکر مىیکند:
| تــا دســت بــه همــت رسـایــى نزنــى | بــر مـنـت خلــق پشــت پـایــى نزنــى | |
| چــون حلقــه مبـاش در جهــان چشــم تهــى | تــا هـــر ساعــت در سـرایــى نزنــى |
فعالیت ها
وی تولیت مدرسه «جده صاحب قرانی» اصفهان را بر عهده داشت.[۸]و صدها تن از فضلاء محضر درس او را درک نموده و از خرمن پربار علوم او خوشه برچیدند. بسیار مورد لطف و اکرام شاه سلیمان صفوی بوده و به درخواست او در نبود شاه، به نیابت او می نشسته است.
افتخارات وتقدیرها
افتخارات
آقـا حسیـن خوانسـارى از جملـه شخصیت هایی است که در مراتب اجتماعی به شیخ الاسلامی و در مقامات حوزوی به رتبه استاد کل فی الکل، و در علوم محض به عقل حادی عشر مشهور گشت. در مسائل فلسفی و عرفانی و کلامی و... به حدّی رسید که آثار فارابی و شیخ الرئیس و... را به نقد کشید، و در آرای فقهی نظرات قابل اعتنا و دقیق و عمیقی از خود به یادگار گذاشته است و نیز در سایر علوم...
آقا حسین خوانساری صاحب تألیفات و آثار بسیاری در زمینه های مختلف، اعم از فلسفه، عرفان، اخلاق، فقه، اصول، تفسیر، کلام، حدیث ، منشات و دیوان و... است.[۹]
وفات
وفاتش در ۱ رجب سال ۱۰۹۸ق یا ۱۱۰۰ق در اصفهان بوده‌است و بنا به وصیت خودش در قبرستان تخت فولاد اصفهان که در آن زمان به صحرای بابارکن الدین شهرت داشت ، نزدیک قبر بابا رکن الدین مدفون گردید.[۱۰]
شاه سليمان برای او بقعه عالی بنا كرد[۱۱]آقا جمال‌الدین خوانساری وآقا رضی‌الدین خوانساری، پسران وی نیز در همانجا مدفون هستند، که به تکیه آقا حسین خوانساری (تکیه خوانساری) معروف شده‌است لذا به بقعه آقا حسین خوانساری، «قبّه العلماء» گفته می شد. آقا كمال الدين نيز فرزند دیگر اوست که از او اسمی باقی مانده است.[۱۲]
سنگ قبر آقا حسین خوانساری از جنس یشم گرانبها بوده که در فتنه افاغنه شکسته شده و معدوم شد و چند سال بعد سنگ از دو قطعه مرمر بر روی قبر او و فرزندش آقا جمال نصب شد.
هنگامی که برای دفن شیخ اسداللَّه فهامی در بین دو قبر آقا حسین و آقا جمال قبر حفر می کرده اند جسد مبارک آقا حسین آشکار شد و آن را صحیح و سالم یافتند.
شعرا و گویندگان در رثای او مرثیه ها گفته و ماده تاریخ وفات او را به نظم کشیده اند. از جمله:
[مسیحا کاشانی این عبارت را ماده تاریخ او یافته است: «دفن العلم کالهدی فی التّراب»]
و شخص دیگری گفته: قال رضوان له: «ادخل جنّتی»
و به فارسی نیز گفته اند:
| از آسمان یکی به درون سر نمود و گفت: | «امروز هم ملایکه گفتند یاحسین» |
این شعر از جمله ماده تاریخ هاى وفات اوست:
| رفت از جهان کسى که نیامد عدیل او (1098ق) | امـروز هم ملائکه گفتند یـا حسین (1+1098ق) | |
| و (ادخـل جنـاتـى) مـىبـاشد (1099ق) |
پانویس
- ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ج۲، صص 747 و 748
- ↑ خوانساری٬ روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۳۵۰
- ↑ تذکره نصرآبادی، ج1، صص 220 و 221؛ ریاض العلماء، ج2، صص 57-60؛ جامع الرّواه، ج1، ص235؛ امل الآمل، ج2، ص101؛ سلافه العصر، ص491؛ تتمیم امل الآمل، صص 182 و 183؛ قصص الخاقانی، ج2، ص36؛ روضات الجنّات، ج2، صص 339-358؛ فیض قدسی، ص205؛ تذکره العلماء، صص 87 و 88؛هدیه الاحباب، ص253؛ لباب الالقاب، ص22؛ شمس التّواریخ، ص14؛ تذکره حسینی، ص109؛ مطلع الشمس، صص 415 و 416؛ وقایع السنین و الاعوام، ص501؛ قصص العلماء، ص265؛ دائره المعارف المسمی بمقتبس الاثر، ج2، ص218؛ تذکره القبور یا رجال اصفهان، صص 82-88؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج1، صص 558-560؛ سیری در تاریخ تخت فولاد، صص 108-111؛ خاندان شیخ الاسلام اصفهان، صص 174 و 175؛ شواهد االربوبیه (مقدمه)، ص94، جغرافیای خوانسار، صص 137-141، فرزانگان خوانسار، صص 56-58؛ فوائد الرضویه، ج1، ص153؛ زندگینامه علاّمه مجلسی، ج1، صص 137 و 287؛ معجم مؤلفی الشیعه، ص163؛ دانشمندان خوانسار، صص 7-184؛ تذکره محمّد شاهی: خطی.
- ↑ خوانساری٬ روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۳۵۰
- ↑ قمی، هدیه الأحباب، ص154.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء، ص ۵۷.
- ↑ مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج1 ،صص558 ـ 55
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء٬ ۱۳۸۷، ج۱، ص۱۱۳
- ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج1، ص 109.
- ↑ خاتون آبادى،وقايع السنين والأعوام،ص539-541.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۵۲.
- ↑ بخشی، يوسف، شعرای خوانسار، صص 24 و 25.
منابع
برگرفته از کتاب تذكره شعرای تخت فولاد اصفهان: معرفي شعرای مدفون در تخت فولاد اصفهان، عليرضا لطفی (حامد اصفهانی)، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۹۰. ص۵۳
برگرفته از: مهدوی، مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
گلزار فضیلت: مشاهیر تخت فولاد اصفهان (تکیه فاضل هندی)، رحیم قاسمی، اصفهان، ناشر کانون پژوهش، چاپ اول، 1388.