مصطفی قمشه ای

مصطفی قمشه ای

حکیم ملا مصطفی قمشه ای( متوفی 1215ق) معروف به «مصطفی العلماء» و «مصطفی الحکماء» عالم فاضل، حکیم کامل و از اساتید معروف فلسفه و علوم عقلی در حوزه علمیه اصفهان بوده است.

زندگی‌نامه

ولادت

مصطفی قمشه ای در قمشه(شهرضا) اصفهان به دنیا آمد.

خاندان

ملا مصطفی قمشه‌ای فرزند عالم جلیل حاج عبدالله بن آقا فتاح قمشه اى، از اعقاب ملا شمس الدین بحرانى مشهور به ملا شمسى است که از علما بوده و به جهت تحصیل معاش، تجارت هم مى نموده و به همین قصد از بحرین به ایران مسافرت نمود و مدتى در قمشه مقیم بود و آن جا وفات یافت و در امامزاده شاه سید على اکبر مدفون گردیده است. اعقاب او در قمشه ساکن بوده‌ و نوابغ و بزرگانى از آنان ظهور نموده اند؛ از جمله: آخوند ملا محمد حسین قمشه اى از علماى بزرگ نجف اشرف است.

معلم حبیب آبادى مى نویسد:

« حاجى عبدالله بن آقا فتاح در رجب سال 1181 وفات کرده و در تخت پولاد در طرف پائین پاى قبر حاج محمد حسن کرباسى، قدرى مایل به قبله، به فاصله یکى دو قبر دیگر بر تختى آجرى دفن شده، و بر سنگ لوحى که بر قبر او افتاده، تاریخ وفاتش به طور مرقوم نوشته و او را به القاب عالیه علمى ستوده اند». متأسفانه مزار وى اکنون از بین رفته است.

فرزندان

مرحوم معلّم حبیب آبادی در مورد فرزندان وی می نویسد:

«ملّا مصطفی دختر استادش میرزا محمّد علی میرزا مظفر را به زوجیت داشته و او را از آن مخدره دختری به هم رسیده که مادر ملّا محمّد باقر فیض آبادی قمشه ای بوده است».

سنجری می نویسد:

«ملاّ مصطفی یک پسر به نام ملاّ محمّد علی و چند نفر دختر داشته و از دخترانش فرزندان دانشمندی به وجود آمده اند. از جمله: ملّا محمدباقر فضل آبادی و میرزا نصراللّه حکیم قمشه ای  ».

اساتید

او در اصفهان تحصیل نموده است. در کتاب "زینه التواریخ" به نام دو تن از اساتید او تصریح شده که عبارتند از:

1. آقا محمد بیدآبادی

2. میرزا محمد علی میرزا مظفر

شاگردان

میرزا مصطفی در اصفهان حوزه تدریس فلسفه داشته و یکی از شاگردانش میرزا احمد بن محمّد ابراهیم بن نعمت اللّه اردکانی شیرازی است. وی از دانشمندان و مؤلّفان معروف زمان خود بوده و از آثارش کتاب ارزشمند "لمعات قدسیه" در شرح و ترجمه چهل حدیث معرفتی است که نسخه های خطی چندی از آن در دست است. "نور البصائر"، حاشیه بر امور عامّه "اسفار" و حاشیه بر حاشیه جمالیه بر خفری از آثار اوست.

در "حدائق السیاحه" می نویسد:

«مولانا احمد یزدی فاضلی بود یگانه و در فن حکمت وحید زمانه. اصلش از یزد و تحصیلش در اصفهان خدمت ملّا علی نوری بود و در بلده شیراز رحل اقامت انداخته به درس و افاده اشتغال می نمود».

جایگاه

جایگاه علمی

ملاّ مصطفی قمشه ای پس از تحصیل نزد اساتید نام برده خود، عالمی متبحر و حکیمی ماهر گردید و به تدریس حکمت و فلسفه پرداخت. تبحر او در حکمت سبب شد که به لقب "مصطفی العلماء" معروف گردد. چنانچه شاگردش ملّا احمد اردکانی در کتاب "نور البصائر" وی را بدین لقب یاد کرده است.

تبریزی می نویسد:

"ملاّ مصطفی نشو و نما یافته قصبه قمشه، حکیمی دانشمند و فیلسوفی در مراتب عقلیه ذهنش دقیق بلند. اقتباس انوار فضایل از آفتاب رای آقا محمّد و میرزا محمّد علی علیهما الرحمه نموده بود".

میرزا احمد یزدی در آغاز "نور البصائر" می نویسد که کتاب "المشاعر" حکیم متاله ملّا صدرای شیرازی رضوان اللّه علیه را در محضر "استاد فاضل محقّق علاّمه و استاد مدقّق فهّامه، حبر نحریر، مولانا مصطفی العلماء" قرائت نموده و کتاب مزبور را که شرحی بر "المشاعر" است، بر اساس گفته های استاد و نظرات خودش نگاشته است.

جایگاه اجتماعی

وی از علمای معروف عصر خود بوده و در سال 1212ق که جنازه آقا محمّد خان قاجار را به عتبات می برده اند، با میرزا موسی منجّم باشی همراه آن بوده اند. در کتاب "فارسنامه ناصری" می نویسد:

"موکب والا در ماه جمادی دوم این سال(1211)نزول اجلال به تهران نمود و شهریار کامگار (فتحعلی شاه) هفته ای به سوگواری نشست. پس محمّد علی خان قاجار و دو هزار نفر سواره و ده هزار مثقال زر مسکوک به اتفاق ملّا مصطفی قمشه ای که وحید دهر و فرید عصر بود و میرزا موسی منجّم باشی مأمور به نقل جنازه به جانب نجف اشرف شدند و چون نزدیک بغداد رسیدند سلیمان پاشا والی بغداد به استقبال بیرون آمد و خدمتی لایق نموده، پس جنازه شاه شهید را به نجف اشرف رسانیده، به خاک سپردند".

در نشریه فرهنگی شهرضا علّت شهرت ملاّ مصطفی را در دربار آغا محمّد خان قاجار چنین نوشته است:

"علّت این تقرّب چنین مشهور است که یکی از علمای اهل سنت و جماعت، سوالی مطرح می کند که فضلا و دانشمندان شیعه در حل آن عاجز مانده از عهده جواب برنمی آیند و تنها کسی که پاسخ مقنع به سوال شخص مذکور می دهد مرحوم ملّا مصطفی بوده که بدین مناسبت در نزد شاه قاجار محبوبیت و مقام بسزا یافته، از خواص دربار سلطنتی محسوب می شده است؛ به طوری که شاه قاجار وصیت می کند که پس از مرگ، نعش او به وسیله حکیم به نجف اشرف انتقال یابد و او وصیت پادشاه را به معیت منجم باشی انجام می دهد".

حکیم مشهور، مرحوم شیخ محمّد هادی فرزانه که یکی از دانشمندان عالی قدر شهرضا بود، پس از نقل این داستان اضافه می کند که پادشاه وقت از این پیش آمد مسرور گشته، ملّا مصطفی را به حضور می طلبد و مورد تفقد و عطایای شاهانه قرار می‌دهد و دانشمند مذکور را در دستگاه خویش نگاه می دارد.

آثار و فعالیت ها

آثار

بنابر آنچه در نشریه "فرهنگ شهرضا" آمده است، ملاّ مصطفی درباره تفسیر آیه نور و بعضی دیگر از آیات قرآن و اخبار تحقیقاتی داشته که بر ذوق او در عرفان و حکمت دلالت می کند. وی دارای خط بسیار زیبایی نیز بوده و "اسفار" ملاّ صدرا را به خطّ خود استنساخ کرده که در کتابخانه حکیم فرزانه موجود بوده و در خاتمه آن چنین نوشته است:

"الفقیر الحقیر المذنب العاصی المحتاج الی الله، ابن الغریق فی جوار اللّه الزائر لبیت اللّه الحاج عبدالله، علیه وعلی سائر المومنین رحمه الله، فی شهر اللّه الاصب، رجب المرجب من شهور سنه تسع و تسعین ومائه بعد الالف من الهجره".

همچنین از ملا مصطفی رساله ای در "شرح حدیث هل رأیت رجلا" در دست است که در دو صفحه به شرح حدیث فوق پرداخته و نسخه آن در مجموعه شماره 7297 کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی موجود است. همچنین نسخه هایی از این رساله در کتابخانه مجلس شورای اسلامی و کتابخانه نوربخش تهران موجود است.

فعالیت ها

ملّا مصطفی با عطایای پادشاه، قسمت جنوبی و غربی صحن بزرگ شاهرضا را که دارای حوضی بزرگ است می سازد و نیز آن مرحوم دری از داخل حرم یعنی از قسمت شمالی در این صحن باز می کند و قسمت های دیگر صحن جدید را مردم بنا می کنند و بدین ترتیب امامزاده شاهرضا که تا قبل از آن تاریخ، صحن مخروبه ای داشت (منظور صحن کهنه ای است که اینک در قسمت جنوبی حرم به نام کفش کن زنانه معروف است) دارای صحن آبرومندی شد.

وفات

این حکیم بزرگ در ماه رجب 1215ق وفات کرد و در پهلوی قبر پدرش در تخت فولاددر جوار مزار مطهّر محقّق ملا اسماعیل خواجویی در تکیه ملا اسماعیل خواجویی دفن شد.

منابع

• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج3، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول،1392.
• قاسمی، رحیم، بزم معرفت: مشاهیر تخت فولاد اصفهان (تکیه محقق خواجویی)، اصفهان: کانون پژوهش، چاپ اول، ۱۳۸۸.