سید محمدحسین بن محمود آزاد خاتون آبادی

سید محمدحسین آزاد خاتون‌آبادی

سیّد محمّد حسین خاتون آبادی(1316ق-1400ق) متخلّص به آزاد فرزند حاج میرزا محمود بن میر سیّد علی بن میر محمّدصادق بن میر محمّدرضا بن میرزا ابوالقاسم مدرس خاتون آبادی، شاعر ادیب و خوشنویس دانشمند در قرن چهاردهم هجری است.

زندگی‌نامه

ولادت

سیّد محمّد حسین خاتون آبادی در غرّه رمضان 1316ق در اصفهان متولّد شد.

تحصیلات

وی تحصیلات خود را از مدرسه حقایق (مؤسس آن مرحوم سیدمحمد حقایق از سادات داراب شیراز بود و دومین مدرسه از مدارس جدید اصفهان محسوب می‌شد) آغاز کرد و پس از پنج سال به علت تعطیل شدن مدرسه حقایق، در مدرسه جده کوچک حجره گرفت و به تحصیل مقدمات پرداخت. چند سالی در این مدرسه به تحصیل علوم دینی و ادبی پرداخت و پس از آن عازم تهران شد و مدتی در مدرسه شیخ عبدالحسین و چندی نیز در مدرسه آصفیه، در یکی از حجرات ساکن شد و روزها در مدرسه سیروس به تحصیل علوم جدید پرداخت. پس از آن به نجف اشرف مشرّف گردید و تا اندازه ای فقه و اصول و مختصری حکمت فرا گرفت.

چندی نیز از روی علاقه به تحصیل طب قدیم همت گماشت و در مطب میرزا عبدالباقی حکیم باشی ساکن محله پاقلعه اصفهان، و فرزندش میرزا اسماعیل وثیق الحکماء شاگردی نمود.

وی در علوم انساب، نجوم، علوم غریبه و تاریخ و ادبیات مهارت به سزایی داشت.

سفرها

وی در طول سـی سـال مسافرتهـای فرهنگـی کـه بـا بسیـاری از دانشمندان و اطبـا و حکمـا ملاقـات داشـت، بـه مناسبتهای مختلف از وجود آنها استفاده می نمود. در سال 1322 ش به وطن بازگشت و اوراقی را که جمع کرده بود، دسته بندی نمود.

آثار و فعالیت‌ها

آثار

از ویژگی‌های او خوشنویسی و ذوق ادبی او در خطوط مختلف، به ویژه ثلث است. در همین زمینه حتی قرآن را تا جزء 13 به خط کوفی کتابت کرد و کتاب تاریخ ناصری را در دو جلد در هفتصد صفحه با خط نسخ نگاشت. وی تألیفات زیادی را با خط و تزیینات زیبا به نگارش درآورده است.

همچنین قرآن دیگری به خط ثلث که ترجمه آن و تذهیب و ترتیب صفحات آن را خود انجام داده بود. مرحوم احمد غفورزاده متخلص به طلایی نیز تابلویی از ترجمه فارسی خطبه بدون نقطه حضرت علی (ع) به خط مرحوم آزاد در اختیار داشت که ترجمه آن نیز از مرحوم آزاد و بدون نقطه بود.

کتب زیر از تألیفات اوست:

1. 

   رساله جنگل مولی
   «جنگل مولی» در تاریخ و آثار باستانی ایران، تاریخ و جغرافیای ابرقوه، و مطالب متفرقه در رؤس علوم
2. «العالم و التّمدّن» در شرح خطبه «نهج البلاغه» راجع به پیدا شدن عالم
3. «اغصان طیّبه» در شجره نامه سادات و احوال اعیان و مشاهیر و علماء آنان [کپی آن کتاب در کتابخانه تخصصی تخت فولاد موجود است.]
4. «مسائل حساب و هندسه» نهصد و پنجاه مسأله حساب (یک دوره کامل)، سیصد مسأله هندسه (هندسه سطحی) جهت محصّلین مدارس
5. «جزوات متفرقه در جفر و هیأت و اعداد»
6. دیوان اشعار، شامل قصیده، غزل و تفسیر بعضی آیات و روایات. قسمتی از این اشعار در زمان حیات مؤلف با عنوان «کلیات آزاد» در چاپخانه ربانی اصفهان طبع شده است.
7. «جفر جامع» شش جزء
8. «طاوس الحرمین» تحقیق پیرامون گنبد عالی در ابرقو
9. کتابی ناتمام در «نجوم»
10. مقیاسات جدید ایران، تطبیق مقیاسات قدیم با جدید و بالعکس
11. راهنمای هیئت و تقویم، در هیئت و تطبیق سالهای قمری، میلادی و شمسی به یکدیگر
12. فلسفه احکام، از راه تجربی و علوم طبیعی
13. خزینه آزاد، در علوم غریبه
14. چنته آزاد، متفرقه
15. اغصان طیبه، در نسب نامه سادات و شرح احوال آنها، در دو جلد
16. مقام زن در اجتماع، شامل مسائل بهداشتی، طبی، اقتصادی، خانه داری و کلیه امور زنان، در 52 فصل
17. تاریخ مدرسه چهار باغ، از آغاز بنای مدرسه و تولیت آن تا عصر حاضر و رقبات موقوفات و درآمد و هزینه آن
18. احتیاجات روحی بشر، در اعمال روحی و طریقه آن و گرفتن نتیجه از اعمال
19. طب آزاد، در بیماریهای متعلق به یک عضو و ذکر سبب پیدایش، علامت و راه مداوای آن، در 28 فصل
20. موسیقی، در پیدایش و دوایر قدیم و جدید و علما موسیقی
21. مزرعه آزاد، در سبزی کاری دوره سال، و دستور نگاهداری باغچه سبزی
22. تاریخ اصحاب رسّ، در تفسیر آیه « و عاداً و ثمود» ( سورة فرقان، آیة 40) و دستوارات ملهمه و بعضی قواعد
23. تاریخ آزاد، شرح حال سلاطین، با جدول هر سلسله و پیدایش صنایع و اختراعات در عصر هر سلطانی، از هخامنشیان و پیشدادیان تا انقلاب اخیر ایران و ظهور سلسله پهلوی.
24. هندسه،برای کلاسهای 5و 6 ابتدایی
25. نور الابصار، در احوالات امام جمعه های اصفهان و تهران
26. تحفه درویش
27. شرح نصاب الصبیان

از امتیارات مرحوم آزاد، ثبت حوادثی است که در طی مأموریتهای اداری خود به مناطق مختلف با آنها روبه رو شده است؛ چنانکه هر کدام از آنها را در قالب حکایتی در کتب خود به مناسبت موضوع ضبط کرده است.

وی شعر نیز می سروده و در انجمن های ادبی از جمله انجمن ادبی شیدا در سالهای 1296- 1295 ق (که در روزهای جمعه برگزار می شد) با شعرا و ادبای اصفهان آشنا شد و در این راه از تشویق آخوند ملا عبدالکریم گزی که در این جلسات حضور می یافت، برخوردار گردید. آشنایی با این محافل، روحیه شاعری و ذوق ادبی وی را تحریک کرد و به پیشنهاد مرحوم گزی و تأیید میرزا عباس شیدا، تخلص «آزاد» را انتخاب کرد.

وی می نویسد: مدتی که در اصفهان اقامت داشتم، بیشتر روزهای جمعه را در این انجمن ( شیدا) شرکت می نمودم و گاهی هم غزل و گاهی قصیده می گفتم، ولی زیاد نه طبعم مایل به غزل بود و نه پیروی می کردم.

در مأموریت ابرقو که برای نمایندگی معارف آنجا منصوب شده بود، دفترچه اشعارش مفقود شد و مدتی از گفتن شعر دوری کرد، ولی بعدها به مناسبت سنین عمر و پیش آمد روزگار، اشعاری را سرود که بخشی از آنها در دفتری به نام« کلیات آزاد » در زمان حیات شاعر چاپ شد.

ابیات زیر از اشعار اوست:

گر شبی گیرم به کف زلف نگار خویش را		گویمش شرح پریشان روزگار خویش را
می شود تاراج دین و دل، رَوَد صبر و قرار		بر زبان چون آورم نام نگار خویش را

فعالیت‌ها

او پس از قوانین سخت گیرانه حکومت رضا شاه و ممنوعیت استفاده از لباس روحانیّت و قانون متحدالشکّل شدن لباس، از لباس روحانیّت خارج شده و به تدریس در مدارس اداره فرهنگ مشغول شد. مدّتی مدیر مدرسه فردوسی بود. سپس تدریس در مدرسه جلالیه و مدرسه کازرونی و مدیریت مدرسه خیّام را به عهده گرفت.

وفات

وی سرانجام در 19 ذیقعده 1400ق مطابق 7 مهرماه 1359ش در اصفهان وفات یافته و در یکی از حجره های شرقی تکیه خاتون آبادی ها در تخت فولاد مدفون شد.

منابع

• مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج۱، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، ۱۳۸۹.