زین‌الدین خوانساری

شیخ زین الدین خوانساری(متوفی1040یا 1050ق) از بزرگان علمای امامیه در قرن یازدهم و اوایل حکومت صفویه در اصفهان بوده است. زمان زندگانی او در فاصله میان حیات بزرگانی مانند میرداماد و شیخ بهایی تا علامه محمد تقی مجلسی بوده است. او جامع علوم عقلی و نقلی و بویژه متخصص در دانش‌های عقلی و حکمی به شمار رفته و سلاطین صفوی برای او احترام ویژه قائل بوده‌اند.

زندگی‌نامه

از نام دقیق و خاندان و اساتید یا شاگردان و آثار شیخ زین‌الدین تا کنون آگاهی به دست نیامده است.

اشتباه نویسندگان میان زین‌الدین خوانساری و زین‌الدین شریف علی بن عین علی خوانساری

به نظر می‌ رسد اشتراک اسم موجب شده است تا برخی ویژگی‌های شیخ زین‌الدین خوانساری  به زین‌الدین شریف علی بن عین علی خوانساری نسبت داده شود تا بدان جا که گویی اصلا شیخ زین‌الدین خوانساری در کار نبوده است. این اشتباهات عبارتند از:

• شیخ زین‌الدین خوانساری به درخواست شاه عباس صفوی از خوانسار به اصفهان آمد و امامت جمعه این شهر را به عهده داشته و این زمانی است که هنوز این منصب به مجلسی اول نرسیده بود؛ زیرا با انتقال امامت جمعه به مجلسی اول و سپس به پسر او مجلسی دوم، این منصب موروثی خاندان خاتون آبادی، نوادگان دختری مجلسی دوم شد و هیچ گاه به غیر از خاندان مجلسی واگذار نشد. بنابراین شیخ زین‌الدین علی بن عین علی خوانساری که در حدود سال ۱۱۶۷ق رحلت کرده است نمی‌تواند همان زين‌الدين خوانساری امام جمعه اصفهان باشد.
• صاحب کتاب « بستان السياحة» به مناسبت شرح حال حسینعلی شاه اصفهانی (نوادۀ دختری زین‌الدین شریف علی بن عین علی خوانساری) شیخ زین‌الدین را امام جمعه معرفی کرده و بیان می‌کند که سلاطین صفویه نسبت به جناب شیخ زين الدين كمال عزت و احترام می نموده اند. شیخ زین‌الدین مورد احترام سلاطین صفویه، زین‌الدین خوانساری است که سال وفات او حدود سالهای ۱۰۵۰ ق می‌شود نه زین‌الدین شریف علی بن عین علی خوانساری که حدود سال ۱۱۶۷ق وفات کرده است. افزون بر این جد کوچک و باصطلاح پدر بزرگ حسینعلی شاه اصفهانی زین‌الدین شریف علی بن عین علی خوانساری است نه زین الدين خوانساری.
• اشتراک در اسم میان زین‌الدین خوانساری با زین‌الدین شریف علی بن عین علی خوانساری به تدریج باعث شد برخی نویسندگان که پیش‌تر امامت جمعه را از زین‌الدین دانستند در محل قبر زین‌الدین خوانساری نیز شک کرده و حتی در اینکه در تخت فولاد اصفهان تکیه ای به نام تکیه شیخ زین‌الدین بوده باشد، تردید نمایند و یا دست کم اظهار کنند که بر فرض این که تکیه‌ای به نام شیخ زین‌الدین در تخت فولاد باشد، قبر او در آب بخشان است!

فرزندان

با این که از والدین و نیاکان شیخ زین الدین آگاهی نداریم اما از نسل او دانشمندانی برخاسته اند و احفاد او هم اکنون در اصفهان به سر می برند. عین علی که مخفف عين الدين على است از فضلا و علمای عصر صفوی و به نظر می‌رسد پسر زین الدین باشد. مطابق نوشته صاحب «تكملة امل الأمل» عين الدين على خوانساری، از شاگردان علامه ملا محمد باقر مجلسی بوده است. از سال وفات و محل دفن عين على خوانساری اطلاعی در دست نیست اما از سال وفات فرزندش شیخ زین الدین علی (حدود ۱۶۷ ۱ق) و اینکه شاگرد علامه مجلسی بوده است؛ می‌توان حدس زد که در نیمه اول قرن دوازدهم هجری در گذشته است.

شیخ زین الدین علی فرزند عین علی و گویا نواده شیخ زین الدین است و فرزند دیگر عین علی خوانساری، شیخ محمد خوانساری است که همین اندازه از او می‌دانیم که کتاب «فضائل السادات» را به خط خود در سال ۱۱۲۶ق نوشته است و در آخر آن اشاره می‌کند که نام پدرش عين على مخفف عین الدین علی است.

معاصران

میان زین‌الدین و عالم حكيم آخوند مولی حیدر خوانساری(صاحب «زبدة التصانيفه») و استاد آقا حسین خوانساری مناظرات و مشاجراتی رخ داده است.

فعالیت‌ها

یکی از مهمترین مناصب اجتماعی و سیاسی عصر صفویه امامت جمعه بوده است. سلاطین صفویه معمولا علمای با نفوذ و دارای جامعیت را برای مناصبی مانند امامت جمعه بر می گزیدند. تا زمان حیات شیخ بهایی و میرداماد نماز جمعه به امامت آنها در اصفهان برگزار می‌شد. ولی پس از وفات این دو عالم بزرگ، منصب امامت جمعه در دو مسجد اعظم اصفهان سالیان متمادی نظم و ترتیب درستی نداشت. گاهی محقق سبزواری به اشاره خلیفه سلطان، اقامت نماز جمعه می نمود و گاهی شیخ لطف الله میسی عاملی و زمانی بعضی از علمای دیگر . پیش از آنکه این منصب به علامه محمد تقی مجلسی و سپس به فرزندان او برسد که تا آخر نیز در خاندان او باقی ماند، بزرگانی مانند شیخ زین الدین مدتی به این منصب اشتغال داشته اند. نوشته اند که شاه عباس کبیر از شیخ زین الدین خوانساری خواست تا به اصفهان آمده و امامت جمعه را بپذیرد و او تا پیش از انتقال این منصب به مجلسی اول امام جمعه اصفهان بوده است.

وفات

سال فوت شیخ زین الدین معلوم نیست. ولی با توجه به دوران حیات حکیم معاصرش آخوند ملا حیدر خوانساری و اینکه آخوند تا حدود ۱۰۲۰ ق زنده بوده است؛ می‌توان حدس زد که حدود سالهای ۱۰۴۰ تا ۱۰۵۰ق سال فوت شیخ باشد و شیخ زین الدين را در تکیه ای که به نام او معروف است، دفن کرده اند.

مهدوی درباره تکیه شیخ زین الدین می نویسد: یکی از تکیه هایی که در زمان شاهنده (شهردار اصفهان در حدود سال ۱۳۱۴ش) و شاید اندکی قبل از متصدیان و تکیه بانان [...] آن جا را خراب کرده بود و به صورت باغی در آورده است تکیه‌ای بوده به نام «تکیه شیخ زین الدین». در مقدمه دیوان مشتاق نیز آمده است: « پس از درگذشت مشتاق (میر سید علی حسینی 1101ق-1171ق) عده ای از ادبا و شعرا و دوستان مشتاق [...] پیکر مشتاق را در تکیه شیخ زین الدین در اصفهان به خاک سپرده و هنوز قبر او در آن جا باقی است.

مهدوی درباره مکان تکیه شیخ زین الدین می‌نویسد:

«معروف است که محل تکیه شیخ زین الدین ما بین تکیه میرفندرسکی و غسالخانه در ضلع شمالی کوچه قرار داشته و نویسنده تا حدود چهل و پنج سال قبل و شاید هم اکنون سنگهای قبور مؤمنین را که در داخل یکی از باغهای آن حدود بود، مشاهده می کرد.

منبع

• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج2، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1391.