این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
رحیم ارباب
رحیم ارباب (۱۲۵۹ق - 1396ق)، مشهور به حاج آقا رحیم ارباب، فرزند علی پناه، عالم فاضل، فقیه محقق و زاهد، عارف ربّانی، ادیب کامل حکیم عارف، جامع دانشهای نقلی و عقلی و از فقیهان مقیم اصفهان است.[۱]
زندگی نامه
حاج آقا رحيم ارباب در جامعيت علم و عمل، فضيلت دينــداری و رعايــت دقايق اخلاقی، حــد اعلای قدس و پاكــی، زهــد و تقوی در زمــان خود يگانه بــود. كارهای شخصی‌اش را خود انجام ميداد، كسانی را كه بر او وارد مى‌شدند، حتی خردسالان، احترام می‌گذاشت و فروتنی او زبانزد بود.
در برخورد با نظر مخالف، بسيار متين، منطقی و اخلاقی بود؛ با طبقه جوان بويژه روشنفكران و متجددان، رفتاری عاطفی و پســنديده داشــت. ايشان در تمام مدت عمــر خود به نامحرم نگاه نكــرد و كلمهای تهمت، غيبت يا بی‌ادبی از او ديده و شــنيده نشــد. در جامعه، عنايت و توجه ويژه‌ای به مردم داشــت و در رفع گرفتاری‌های آنها اهتمام زيادی مبذول می‌داشت.
مرحوم ارباب درباره علت طول عمر خود فرموده بود:
«در زندگی، ابداً بدخواه كسی نبوده‌ام، مخصوصا نســبت به خويشان و نزديكان خود كه هميشه خيرخواه آنها بوده‌ام. لذا خداوند به من طول عمر عنايــت كرد. » [۲]
ایل اخلاقی ارباب، نمونه و رونوشــتی از خلق و
خوی پيامبر ( ص) و پيشــوايان دين -عليهم السلام- بود.
ولادت
رحیم ارباب در سال ۱۲۹۷ قمری در روستای چرمهین از قرای توابع لنجان علیای اصفهان دیده به جهان گشود.[۳]
خاندان
فرزند حاج علی پناه چهار محالی اصفهانی (ارباب حاج آقا)، فرزند عبدالله (ارباب آقا)، فرزند حاج علی پناه، فرزند ملا عبدالله شیرازی – معاصر زندیه – بوده است.
اجداد او از اعیان و بزرگان منطقه خود و از این رو به ارباب شهرت داشتند.
[۴]پدر رحیم، حاج علی پناه، معروف به حاجی آقا، خود اهل فضل و شعر و ادب بود و در شعر تخلص لنگر داشت و با عمان سامانی معاشر بود.[۵]
وی در 7 سالگی به اصفهان رفت. حاج آقا رحیم ارباب تا آخر عمر در اصفهان زیست و دو بار ازدواج کرد. پس از فوت همسر اولش، با خواهر میرزا عباس خان شیدا (شاعر معروف اصفهان) ازدواج کرد و تا آخر عمر با او به سر برد. حاج آقا رحیم ارباب از هیچ‌کدام از همسرانش صاحب فرزند نشد.[۶]
تحصیلات مقدماتی
رحیم بنابر رسم بزرگ زادگان قدیم، از کودکی در مکتب خانوادگی نزد معلم خصوصی، مرحوم ملا محمدحسن همامی (م: ۱۳۵۹ق) دانشهای مقدماتی را فرا گرفت. همامی که عالمی فاضل و پرهیزکار و از شاگردان فقیه اصولی حاج شیخ مرتضی ریزی (م: ۱۳۲۹ ق ) بود، دروس فارسی، مقدمات عربی و کتب مقدمات فقه و اصول مانند: شرایع و معالم و حاشيه ملا عبدالله و بخشی از شرح لمعه را به رحیم آموزش داد. محل فراگیری دانشهای مقدماتی وی را در برخی منابع زادگاه او و در برخی دیگر اصفهان دانسته اند.[۷]
تحصیلات تکمیلی
رحیم که در زمانی اندک مقدمات را به خوبی فراگرفت، توانست به مَدْرَس دانشمندان نامی آن روزگار، راه یافته، محضر برخی از فقها و حکمای بزرگ را درک نماید. مغنی و مطول را نزد ادیب نامی آقا سید محمود کلیشادی (۱۲۶۰-۱۳۲۴ ق) و سطوح فقه و اصول، از جمله قوانین الاصول را نزد فقیه اصولی، حاج میرزا بدیع درب امامی (م ۱۳۱۸ق) آموزش دید.
درس پرآوازه خارج فقه و اصول فقیه نامی، آقا سید محمدباقر درچه‌ای (م ۱۳۴۲ق) نظر حاج آقا رحیم را جلب نمود و در فقه، بهره های بســياری از اين اســتاد خــود برد.
در همــان زمان، و كمی پيش از درس درچــه‌ای، اكثر علوم و معــارف اســلامی را از محضر دو اســتاد بــزرگ خود: آخوند کاشی 1333-1250ق) و جهانگیر خان قشقایی(1328-1243ق) فراگرفت.
بخشی از سطوح عالی حكمت اســلامی، مانند شرح اشارات محقق طوسی و شفای ابن ســينا، يک دوره علم اخلاق استدلالی و نهج البلاغه حضرت مولی الموالی علی (ع) را نزد جهانگير خان
خواند. به فرموده ارباب:
«درس نهج البلاغه جهانگير خان، درس فلســفه بود كه در كمال اتقان بيان ميشــد و مسائل اخلاقی و حكمی نهج البلاغه با موضوعات فلسفی، تجزيه و تحليل می‌گرديد. چون خود خان تجسمی از نهج البلاغه بود، بهتر از هر كس، نهج البلاغه را تفسير مى‌نمود.»
حاج آقا رحيم، قســمت اعظم علــوم عقلی، از جمله فلســفه مشــاء و حكمت متعاليه صدرا و علوم رياضی و هيئــت و نجــوم و نيز برخی متون فقهــی و اصولی را در مدت نزديک به بيســت سال نزد آخوند ملا محمد كاشی فرا گرفت.
متونی مانند: شفا، شرح اشارات، اسفار، شوارق الالهام، شــرح منظومه، شــرح چغمينی، خلاصه‌الحساب و قوانيــن الاصــول را در محضر آخونــد خواند. حاج آقا رحيم، مظهر كامل آخوند كاشــی و بزرگترين وارث علوم و شــاگرد خاص الخاص او به شــمار می‌رفت.[۸]
رحیم ارباب در فقه و اصول، هیئت و ریاضی، فلسفه و کلام، و عرفان تحصیل کرده بود و از آخرین دانشوران مکتب فلسفی اصفهان به‌شمار می‌رفت.
رحیم ارباب، ادبیات فارسی و صرف و نحو را در کودکی، نزد ملا محمدهادی همامی در روستای چرمهین خواند.[۹] پس از کوچ خانوادگی به اصفهان، بقیه مقدمات و سطوح را نزد میرزا بدیع درب‌امامی (درگذشته ۱۳۱۸ق)، اصول فقه را نزد آیت الله سید محمدباقر درچه‌ای (درگذشته ۱۳۴۲ق) و خارج فقه و اصول را نزد سید ابوالقاسم دهکردی و حاج آقا منیر احمدآبادی آموخت. فلسفه، هیئت و ریاضیات قدیم را نزد جهانگیرخان قشقایی و آخوند ملا محمد کاشی فراگرفت.[۱۰]
شهید مرتضی مطهری، حاج آقا رحیم ارباب را از علمای طراز اول در فقه و اصول و فلسفه و ادبیات عرب و قسمتی از ریاضیات قدیم دانسته است.[۱۱]
حاج آقا رحیم ارباب، جز چند سفر زیارتی، تمام عمر خود را در اصفهان و در حال تحصیل و تدریس علوم اسلامی گذراند.[۱۲]
اساتید
مهم‌ترین اساتید او در اصفهان عبارتند از:
- ملا محمدحسن دهکردی
- میرزا ابوالمعالی کرباسی
- میر سید محمدتقی مدرس[۱۳]
- میرزا بدیع درب‌امامی
- آیت الله سید محمدباقر درچه‌ای
- آیت الله ابوالقاسم دهکردی
- ملا محمد کاشانی مشهور به آخوند کاشی
- میرزا جهانگیرخان قشقایی
- حاج آقا منیر احمدآبادی بروجردی
- آقا سید محمود کلیشادی[۱۴]
مرحــوم ارباب در خلال تحصيــلات خود به دريافت اجــازه روايت از برخی اســاتيد خــود، نائل گرديد. از جمله حضرات آيات:
- ســيد محمد باقر درچه‌ای
- جهانگير خان قشقایی
شاگردان
حوزه تدریس او از حوزه های تحقیقی و ممتاز به شمار می رفت. مدّتی در مسجد حکیم و سپس در منزل خود به تدریس پرداخت و عدّه زیادی از فضلاء و علما معاصر اصفهان از تربیت یافتگان آن مرحوم می باشند.
رحیم ارباب، شاگردان فراوانی داشت و بسیاری از چهره‌های مشهور در انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ شمسی، از شاگردان او بوده‌اند. برخی از شاگردان او عبارتند از:
- نعمت الله صالحی نجف‌آبادی
- محمدعلی معلم حبیب‌آبادی
- سید حسین مدرس هاشمی
- سید مصطفی بهشتی‌نژاد
- سید محمد حسینی بهشتی
- محمد مفتح
- مرتضی مطهری
- حاج سید محمدرضا خراسانی
- ملاهاشم جنتی (پدراحمد جنتی)
- حاج آقا مهدی امام
- ناصری اصفهانی
- حسینعلی راشد
- مرتضی شمس اردکانی
- جلال الدین همایی
- سید محمد مبارکه‌ای[۱۵]
برخی از علما و دانشمندان معاصر مفتخر بــه دريافت اجازه روايت از آيــت الله ارباب گرديده‌اند كه از جملــه آنها مى‌توان بــه فقيه و مرجع نامی، آقا ســيد شــهاب‌الدين مرعشی نجفی و علامه محقق رجالی نامدار معاصر، حاج آقا ســيد محمد علی روضاتی اشــاره نمود.[۱۶]
جایگاه
آيــت الله اربــاب از مجتهدان بزرگ و فقيهان ســترگ جهان تشيع و از مدرسان نام آور قرن چهاردهم هجری در رشــته‌های مختلف عقلی و نقلی به شمار مى‌رفت.
جایگاه علمی
اجتهاد و جامعيــت و عظمت مقام علمی او مورد تصديق علما و بزرگان بود، چنانكه مرحوم آيت الله حاج سيد جمال الدين گلپايگاني- از مراجع تقليد در نجف اشرف – فرموده بود: « نظير آقای ارباب در نجف يا اصلا نيست و يا بسيار اندک اســت. » ضياء نو[۱۷]
در اســتنباط احكام شرعی، مشــربی معتدل و متوسط ما بين اصولی و اخباری داشت و در فلسفه، پيرو حكمت متعاليه صدرایی وخود، محققی كامل و مدرسی ماهر در آن بود. او در ديگر دانشهاي اسلامی، مانند: ادبيات، اصول، تفسير، حديــث، كلام، رياضيات، هيأت و نجوم نيز اســتادی زبر دست و صاحب نظر به شمار می‌رفت.
برخی نظرات فقهی حاج آقا رحیم ارباب، مخالف با فتوای بسیاری از فقیهان بوده است. [۱۸]برخی از این موارد عبارتند از:
- وجوب عینی نماز جمعه: او معتقد به وجوب عینی نماز جمعه حتی در عصر غیبت بود و حتی تا اواخر عمر هم آن را ادا می‌کرد.[۱۹] او سال‌ها آن را در منزل و سپس در مسجد گرک یراق و بعدا در مسجد جامع و چندین سال در مسجد درکوشک اقامه می نمود و چون در ماه صفر سال 1368ق مرحوم آقا میر محمّد مهدی سلطان العلماء به امامت جمعه اصفهان منصوب گردید، مرحوم آقای ارباب تا اواخر عمر نمازجمعه را در مسجد قریه گورتان (در سمت مغرب اصفهان در کنار جاده نجف آباد) اقامه می نمود.
- ارث بردن زوجه از زوج پس از فوت او از تمام ماترک او حتّی زمین بوده است.
- طهارت اهل کتاب
- عدم اختصاص زکات به موارد نه‌گانه
- لزوم پرداخت سهم امام به سادات
- کفایت غسل از وضو[۲۰]
جایگاه اجتماعی
روحیات، ویژگی‌ها، و مقام علمی و اخلاقی حاج آقا رحیم ارباب، او را به یک فقیه ویژه در میان فقهای شیعه تبدیل کرده است.خاطرات و روایت‌های بسیاری درباره ویژگی‌های اخلاقی او ذکر شده است؛ از اینکه جذبه معنوی او، همگان را به تکریم و تعظیم وامی‌داشت و سخنان کوتاهش هر کسی را به قبول و اطاعت ترغیب می‌کرد. هرگز با هیچ کس، با لحن تند و خشن سخن نمی‌گفت و همه را با لفظ آقا یا خانم صدا می‌زد.[۲۱]
از نظر اخلاقی یک انسان کامل بود و وجودش از کینه، خودخواهی و تکبّر و طمع خالی بود. نسبت به کوچک و بزرگ تواضع داشت و از ریاکاری و خودنمایی به دور بود و نسبت به همه با حُسن خلق و احترام رفتار می نمود. عدّه زیادی از بزرگان و دانشمندان در محضر ایشان حاضر می شدند و کسب فیض می کردند از جمله استاد بدیع الزّمان فروزانفر که گفته بود: «وقتی به اصفهان می آیم دو قبله دارم یکی آیت اللّه ارباب و دیگری محمّد باقر الفت».
او همچون استاد خود میرزا جهانگیرخان قشقایی هیچ گاه معمم نشد و تنها در هنگام نماز، به دلیل استحباب، شالی را دور سر می‌بست و بعد از نماز آن را باز می‌کرد.
رحیم ارباب، در جریان استقلال الجزایر در سال ۱۳۴۲ شمسی، فتوایی برای کمک به مسلمانان و ملت الجزایر و علیه دولت فرانسه صادر کرد.[۲۲]
وفات
وی نزدیک به یک قرن عمر کرد. این عالم ربانی در اواخر عمر نابینا شد و باقی عمر را به صبر و رضا گذراند و سرانجام رحیم ارباب در روز عید غدیر، ۱۸ ذی الحجه ۱۳۹۶ق (۱۹ آذر ۱۳۵۵ش) درگذشت و پیکرش در تخت فولاد اصفهان نزدیک تکیه ملک به خاک سپرده شد.[۲۳]
مادّه تاریخ وفات او را ضمن قطعه ای چنین گفته‌اند:
جبرئیل سر فرو کرد در جمع و گشت تاریخ: «حاج آقا رحیم ارباب ازین جهان برفته»[۲۴]
پانویس
- ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ج3، ص56.
- ↑ رياحی، یادنامه آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، ص20؛ همایی، جاویدان خرد، ص76؛ ضياءنور، آیت الله ارباب، اسوهٔ تقوی و پرهیزکاری، ص112.
- ↑ ریاحی، ویژگی‌های اخلاقی و معنوی آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، ص ۹۰.
- ↑ ریاحی، ویژگی‌های اخلاقی و معنوی آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، بهار ۱۳۸۶، ص ۹۰.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۴۷.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۵۵.
- ↑ همایی، جاویدان خرد، ص۷۷؛ ارباب، زوایایی از زندگی آیت الله ارباب، ص۷۴؛ کتابی، رجال اصفهان، ص۴۴۵.
- ↑ همایی، جاویدان خرد، ص۷۷؛ كتابی، رجال اصفهان، ص۴۴۵.
- ↑ ریاحی، ویژگی‌های اخلاقی و معنوی آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، بهار ۱۳۸۶، ص ۹۰.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۴۸.
- ↑ ریاحی، ویژگی‌های اخلاقی و معنوی آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، بهار ۱۳۸۶، ص ۱۳۱.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۴۹.
- ↑ ارباب، زوایایی از زندگی آیت الله ارباب، ص۷۴؛ ضياء نور، آیت الله ارباب، اسوهٔ تقوی و پرهیزکاری، ص۱۰۹؛ شــريف رازی، مشاهیر دانشمندان، ج۲، ص۳۹۴؛ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۳، ص۸۶.
- ↑ ریاحی، ویژگی‌های اخلاقی و معنوی آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، بهار ۱۳۸۶، ص ۹۷-۱۰۵.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۵۰-۳۵۱.
- ↑ مرعشی نجفی، اجازة‌الکبیرة، ص۵۹؛ روضاتی، رياض الابرار، مخطوط.
- ↑ ضياء نور، آیت الله ارباب اسوهٔ تقوی و پرهیزگاری، ص10؛ جواهری، علوم و عقاید، ص6.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۵۱.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۵۲.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۵۱-۳۵۲.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۵۴.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۵۳.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، بهار ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۳۶۲.
- ↑ تاریخ اصفهان (جابری)، ص341؛ سیری در تاریخ تخت فولاد، صص 186 و 188؛ نقباء البشر، ج2، صص 721 و 722؛ الاجازه الکبیره، ص59؛ گنجینه دانشمندان، ج3، ص76؛ میراث اسلامی ایران، ج10، ص107؛ رجال اصفهان (دکتر کتابی)، ج1، صص 450-455؛ مدرس مجاهدی شکست ناپذیر، ص151؛ روزنامه رسالت، شماره 181، 4 تیر 1365، ص4؛ کارنامه همایی، صص 48-51؛ آیین فرزانگی، ج1، صص 53-66؛ ارباب معرفت: اغلب صفحات.
منابع
- برگرفته از: مهدوی، مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
- مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.