تکیه مسجد رکن‌الملک

مشخصات مکان
نام	تکیه رکن الملک
کشور	ایران
شهر	اصفهان
قدمت	دوره قاجار
دوره ساخت	1321هجری
کاربری	مسجد، قبرستان

مسجد رکن الملک از بناهای قرن 13 هجری و یکی از مهمترین مساجد اصفهان و ایران در دوره قاجار است که به وسیله میرزا سلیمان شیرازی ملقب به رکن الملک نایب الحکومه ظل السلطان که فردی نیک نفس، شاعر و ادب پرور بود ، در سال 1321هجری در تخت فولاد بنا گردید. بنای مسجد تماماً از آجرهای چهارگوش و به سبک قاجاری بناشده است. ساخت آن چندین سال به طول انجامیده است.

وجه تسمیه

بناهای عام المنفعه و مذهبی از جمله مساجد، علاوه بر آنکه به دستور دربار و با هزینه دولتی ساخته می شدند، گاه بانیان شخصی و خیرین مومن نیز در احداث آنها مشارکت داشتند و این موضوع در دوره قاجار بسیار رواج داشت. مسجد سید اصفهان که به همت «سید محمدباقر شفتی» بنا گردید و مدرسه صدر بازار که توسط «حاج محمدحسین خان صدر اصفهانی» احداث شد تنها نمونه ای از خیل بناهای دوره قاجار هستند که به همت علما و رجال ساخته شده اند.

در کنار تکیه ی واله، مسجدی بسیار بزرگ و زیبا را مرحوم سلیمان خان رکن الملک(متوفّی 1331 ق) از رجال نیکوکار و خوشنام عهد قاجاری از املاک شخصی خود ساخته است. البته کتیبه ها و ماده تاریخ های موجود در مسجد سالهای 1318 و 1319هجری به عنوان سال شروع و سالهای1323 و1324یا 1325هجری را تاریخ اتمام بنا معرفی می کنند. ماده تاریخ ابتدای ساختمان از مرحوم سیّد هاشم طوبی «عجلّوا بالصلوه قبل الفوت» است.

موقعیت جغرافیایی

این مسجد از طرف شرق به خیابان فیض، از غرب به منازل مسکونی، از جنوب کوچه تکیه ی میر و از جنوب شرق به تکیه ی آباده ای متّصل است.

سبک معماری

مسجد از دو قسمت تشکیل شده است: در صحن بزرگ، گنبد و شبستان و صحن و حوض در آن قرار دارد و در صحن کوچک، کنار آن آب انباری واقع است و سردر ورودی زیبایی دارد. در بقعه و آرامگاه مرحوم رکن الملک(متوفی سال 1331 ق.) نیز در اتاقی بین صحن کوچک و بزرگ مسجد واقع است. به جرأت می توان گفت نخستین عمارت باشکوه تخت فولاد محسوب می شود که با سردر کاشی کاری مجلّلش نظر هر بیننده ای را به سمت خود جلب می کند.

در کتیبه ی سردر آیاتی از سوره اسری «سبحان الذی اسری بعبده» با خط ثلث به صورت بسیار زیبا نوشته شده است. وقتی به صحن کوچک مسجد وارد می شویم، آب انبار در دست چپ قرار گرفته است، سپس در سمت چپ دالانی مقبره ی رکن الملک قرار دارد که بر سردر آن تصویر رکن الملک نقاشی و کاشی کاری شده است.

این مسجد قسمتی از باغ بزرگ واله بوده که مرحوم رکن الملک آن را خریده و به احداث این بنای زیبا پرداخته است.

مسجد رکن الملک دارای شبستان، محراب های زیبا، ایوان شمالی و جنوبی، سردری ورودی، مأذنه، دو صحن کوچک و بزرگ، سردر صحن بزرگ، آب انبار، سنگاب، ایوان مقصوره بلند و گنبد عظیم است. علاوه بر اینها باید به تکیه آباده ای، آرامگاه رکن الملک، مزار خاندان کلباسی، مدرسه علمیه، سقاخانه و کتابخانه ای که در سال های اخیر به مسجد الحاق شده، اشاره کرد که مسجد را به یک مجموعه بزرگ مذهبی، علمی و اجتماعی تبدیل نموده است. چنانکه نقش پر رنگ و تاثیرگذار این مسجد در مراسم های بزرگ دینی، پرورش طلاب و هدایت جوانان به سوی علم و دانش بر مردم اصفهان و بویژه اهالی تخت فولاد پوشیده نیست.

جلوه های هنری

تزئینات این مسجد متناسب با هنر و معماری دوره قاجار پیش می رود و گرچه نقوش کاشی ها بر پایه طراحی اسلیمی و ختائی دوره صفوی است؛ اما بواسطه تحولات فرهنگی و اجتماعی در این دوره و تحت تاثیر هنر غرب، با نقوش گل فرنگی، گلدان های طبیعی پر ازگل، نقوش فرشتگان و شمایل انسانی نیز مواجه هستیم.

در و دیوار مسجد با تزئینات مختلفی همچون کاشی کاری های ظریف و زیبا و حجاری های استادانه پوشیده شده که مزین به نقوش اسلیمی و گیاهی و کتیبه های زیبا به خط ثلث و نستعلیق از معروفترین هنرمندان دوره قاجار است.

سردر اصلی مسجد دارای قوس جناغی و اسپرهای مربع و مستطیل در طرفین است که درون آنها با نقوش گلدانی و گل و مرغ به روش کاشی هفت رنگ و کتیبه «و ان یکاد» به خط ثلث متوسط تزئین شده است. گلدان ها حالت واقع گرا دارند و از درون آنها نقوش ترنجی و انواع موتیف های گیاهی و گل و برگ های متنوع نظیر زنبق، گل سرخ و گل صدبرگ با پیچ و تاب-های فراوان منشعب می شوند.

در داخل یکی از این ترنج ها و به خط نستعلیق جمله «الله اکبر سبحان و الحمدالله» نوشته شده است و در لچکی های سردر و میان ترج و گلها نقش یک فرشته دیده می شود. این روش تزئین با رنگهای زرد، قرمز و لاجورد و صورتی که تمامی سردر را پوشانده، در سرتاسر مسجد حتی محراب ها به کار گرفته شده است.

کتیبه اصلی که در طول سردر امتداد دارد، به خط ثلث و بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ ابتدا آیه اول سوره اسری و آیه 55 سوره مائده را در بر داشته و در ادامه چنین آمده است: «و فی حدیث القدسی قال جل شأنه ولایه علی بن ابیطالب حصنی فمن دخل حصنی آمن من عذابی و قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم انا مدینه العلم و علی بابها صدق الله العلی العظیم و صدق رسول النبی الکریم کتبه محمدتقی ابن محمد ابراهیم الاصفهانی».

لازم به ذکر است که خوانش کتیبه های این مسجد از لحاظ مفاد و خصوصیات از کتاب «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» اثر «لطف الله هنرفر» اقتباس گردیده است و بواسطه طولانی بودن متن کتیبه ها، در برخی موارد فقط به مشخصات کلی آنها اشاره شده است.

بر هلال سردر به خط نستعلیق اشعاری از «میرزا محمدعلی بن میرزا محمود اصفهانی متخلص به «طغرل» که مشتمل بر ده بیت و حاوی ماده تاریخ نیز، نوشته شده است. همچنین در زیر قوس و بالای درب ورودی دو کتیبه با خط ثلث به چشم می خورد. کتیبه اول درون یک ترنج بزرگ قرار دارد و با این مضمون است: «قال الله تعالی و ان مساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا» و در کتیبه بعدی نوشته شده: «قال الله سبحانه تبارک و تعالی انه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم الا تعلوا و علی اتونی مسلمین نقمه العبد الاقل الاثم سید هاشم متخلص بطوبی1320».

در بالای سردر، موذنه چوبی مسجد به ابعاد تقریبی2 متر قرار دارد که درون آن به طرح های هندسی و گیاهی رنگارنگ از جمله شمسه هشت و گل انار منقوش است. گنبد کوچک موذنه نیز از نوع رُک چهار وجهی است که با کاشی های ساده به رنگ سفید و فیروزه ای پوشیده شده است. در کنار موذنه نیز دو بادگیر ساده و قدیمی که به آب انبار متصل است، قرار دارد.

آب انبار مسجد

سردر به صحن اول مسجد رکن الملک متصل می گردد که بیش از چند حجره کوچک ندارد و در ضلع جنوبی آن، در فضایی که به تکیه آباده ای نیز راه دارد، آب انبار مشهور مسجد واقع است و کتیبه ای به تاریخ 1325هجری و خط نستعلیق برجسته بر سنگ مرمر بر دیوار آن به این شرح خوانده می شود:

از همت رکن الملک معمور صفاهان شد		در مسجدش آب انبار سر چشمه حیوان شد
نوشاندش از کوثر هر لحظه عوض حیدر		کین آب روان پرور زان منبع احسان شد
خواهی اگرش اطوار بنگر تو بدین آثار		کاین مسجد و آب انبار شرذمه از آن شد
می جست خطیب از غیب تاریخ که ذوقش گفت		این صرح ممرد نیز بنیان ز سلیمان شد

«میرزا عبد الجواد خطیب» از شعرا و خوشنویسان اصفهان در دوره قاجار بود و چون اشعار کتیبه فوق توسط وی سروده شده، به احتمال زیاد خوشنویسی کتیبه را نیز خود او بر عهده داشته است.

بنای مقبره رکن الملک

کمی جلوتر از صحن اول مسجد، درون حجره ای کوچک، مزار شیخ اسماعیل، شیخ فخرالدین و شیخ صدرالدین کلباسی از علمای اصفهان قرا دارد و درست در کنار این حجره و در راهرویی که صحن کوچک و بزرگ را به هم متصل می کند، مقبره رکن الملک قرار دارد.

سردر مقبره با کتیبه نستعلیق و اشعاری از «اَعوری» مزین شده که به فرمایش حسین رکنی در دوره معاصر انجام گرفته است. مضمون و ماده تاریخ آن حکایت از فوت رکن الملک به سال1331هجری دارد:

باده مرگ ساقی دوران ریختش چون به جام رکن الملک		اثر کار خیر او دارد تا ابد زنده نام رکن الملک
اعوری گفت بهر تاریخش شد بجنت مقام رکن الملک

همچنین در داخل مقبره به غیر از کاشی های سفید و مزین به نقوش گل و بته، کتیبه نستعلیق سفید بر کاشی لاجورد از دوره معاصر که اشعار آن اثر طبع رکن الملک است، وجود دارد.

بر سردری که صحن اول را به صحن اصلی مسجد مرتبط می کند، علاوه بر کتیبه های ثلث و نستعلیق و انواع نقوش تزئینی، دو لوحه مشابه هم که شمایل رکن الملک را نشان می دهد، دیده می شود. کتیبه ثلث که بر پیشانی سردر قرار دارد، شامل آیه اول سوره اسراء و آیه 55 سوره مائده است و کتیبه نستعلیق که داخل سردر اجرا شده، اشعاری در مدح مظفرالدین شاه و رکن الملک شیرازی است که توسط «طرب بن همای شیرازی»، شاعر و خوشنویس مشهور دوره قاجار در سال1321هجری سروده و خوشنویسی شده است.

در طرفین سردر، دو لوحه کاشی یکسان به ابعاد30×37 سانتی متر وجود دارد که حقیقتاً می توان آنها را در زمره بهترین کاشی-های دوره قاجار قرار داد. این دو کاشی با تکنیک زیر لعابی، به دست «میرزا عبدالجواد رجالی» از طراحان، خوشنویسان و کاشی کاران زبردست و نام آور دوره قاجار، طراحی، خوشنویسی و ساخته شده است.

دقت و ظرافت موجود در این تصاویر، نشان از استادی و مهارت بالای میرزا عبدالجواد در طراحی، نقاشی و کاشی سازی دارد. در اطراف این لوحه، کتیبه ای نستعلیق به تاریخ 1324هجری با این مضمون نوشته شده است:

خداوندا گناهم عفو فرما		که من مملوکم و هستی تو مالک
هلاکم کرده در این دار فانی		قضای مبرم از آثام مهلک
مرا گر معصیت بیرون ز احصاست		تو را شد مغفرت افزون کذلک
چو تاریخ نجات خویش جستم		در این مسجد ز هر دانای سالک
بشیری سر برون آورد و فرمود		خلف گو رُب عاملنا بفضلک

ایوان‌ها و شبستان مسجد

صحن اصلی مسجد که حوض و سنگاب ساده و بدون کتیبه در مرکز آن قرار دارد، به ایوان های شمالی و جنوبی، شبستان و پلکانی که به صحن فوقانی مسجد راه دارد، منتهی می شود.

در اطراف صحن، کتیبه ای منظوم و طولانی در پنجاه و هشت بیت توسط میرزا سلیمان رکن الملک متخلص به «خلف» سروده شده و به خط نستعلیق زیبای طرب بن همای شیرازی در سال1324هجری خوشنویسی شده است. مضمون این کتیبه ها که هر مصرع آن درون قاب بندی جدا کاشی کاری شده، در ستایش خداوند و مدح رسول و امامان معصوم است.

کتیبه نمای خارجی ایوان جنوبی به خط ثلث چنین خوانده می شود: «بسم الله الرحمن الرحیم»و سپس آیات 43تا45 و نصف آیه 46 سوره اسراء و دنباله آن به این عبارت: «کتبه محمدباقر الشریف الشیرازی الاتشی فی سنه سبع و خمسین و مأتین بعد الالف» ختم می شود. از آنجا که دوره فعالیت هنری و زندگی محمدباقر شریف قبل از احداث مسجد بوده، احتمالاً از نمونه کتیبه مشابه در مسجد سید اصفهان گرته برداری شده است. این کتیبه در ایوان شمالی نیز تکرار و فقط قسمت آخر کتیبه کوتاهتر شده است.

در دو پشت بغل کاشی کاری این ایوان و در دو ترنج، به خط نستعلیق مشکی بر زمینه کاشی زرد رنگ جملات «انه من سلیمان » و «و انه بسم الله الرحمن الرحیم» نوشته شده است. علاوه بر دو اسپر کشیده که مزین به نقوش اسلیمی هستند، در دو اسپر مربعی شکل در سال 1379هجری و به فرمایش دکتر حسین رکنی، اشعاری از رکن الملک به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده است.

داخل ایوان جنوبی نیز مزین به کتیبه های نستعلیق اثر طبع «ادیب» مورخ1319هجری است. مقصوره مسجد در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و گنبد بزرگ آن بر روی چهار ستون سنگی بلند استوار شده است. به هنگام ورود به گنبدخانه و بر دیواره های شرقی و غربی دو کتیبه کاشی کاری شده زیبا به خط نسخ قهوه ای رنگ، شکیات نماز نوشته شده است و در کمربندی زیر گنبد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی مورخ1323هجری ابتدا: «بسم الله الرحمن الرحیم » و سپس از آیات 26 تا نصف آیه 29 و نصف آیه 45 سوره اسراء نقش بسته است.

گنبد مسجد که از نوع «نار» است با کاشی کاری مُعَقلی با نقش مداخل و به رنگ های فیروزه ای، زرد و مشکی پوشیده شده است. هشت پنجره مشبک، هشت قاب بندی و یک کتیبه ثلث، گریو این گنبد را شکل می دهند. قاب بندی ها با کاشی مُعَقلی و با عبارات «محمد و علی» و به رنگ های زرد، مشکی، فیروزه ای و سفید بصورت یک در میان با پنجره ها قرار گرفته اند.

قسمت فوقانی ساقه نیز شامل کتیبه ای به خط ثلث متوسط با رنگ سفید بر زمینه لاجوردی است که تمام «سوره جمعه» را در بر می گیرد. کاشی های کمربندی گنبد در دوره معاصر تعویض شده و در این بازسازی اشعار عربی(مشابه کتیبه کمربندی زیر گنبد) و تاریخ کتیبه به سال 1322هجری حذف شده اند.

محراب‌های مسجد رکن الملک

محراب یکی از زیباترین و نفیس ترین بخش های هر مسجد از جمله در مسجد رکن الملک است. زیبایی محراب اصلی این مسجد بواسطه تزئینات و معماری خاص آن (محراب در محراب) است.

بدین صورت که معمار درون یک فرو رفتگی بزرگتر، محراب اصلی را قرار داده است. تزئینات ترنجی، گلدانی و گیاهی متنوع با رنگ های خیره کننده زرد، قرمز و لاجورد از پائین محراب شروع شده و با ظرافت و زیبایی تمام به کمک رسمی بندی ها تا اوج محراب امتداد می یابد. در داخل محراب کتیبه ای به خط ثلث مورخ1323هجری، آیات 255 تا آخر 257 سوره بقره را در بر دارد.

همچنین در مرکز محراب داخلی به خط نستعلیق سفید عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم»، به خط ثلث مشکی جمله «سبحان ربی العظیم و بحمده» و در چهار ترنج به خط ثلث زرد بر زمینه صورتی رنگ «یاحنان، یاغفران، یا رضوان» کتیبه نویسی شده است. ستون های چهارگانه مسجد علاوه بر حجاری نقوش گلدانی، پیچک و هندسی، مزین به کتیبه های نستعلیق برجسته در سرستون مکعبی شکل است که توسط «ثاقب»، «مرشد»، «خلف» و «نور» سروده شده و ماده تاریخ های آنها سال شروع و اتمام ساخت بنا را مشخص می کنند:

شد ز رکن الملک چون بنیان این محکم بنا		سال اتمامش خلف از این و آن جویا شده
عقل دور اندیش او از بهر تاریخش سرود		از سلیمان مسجد الاقصی نگر بر پا شده
چو این زیبا مکان را دید مرشد		بگفت از کیست این ترویج اسلام
یکی آمد برون گفتا بتاریخ		و ز اقدام سلیمان یافت اتمام

سال آغاز بنا و انجام آن زین دو مصرع گفته ثاقب شنو :

کز سلیمان حشمت آصف مقام		گشت برپا مسجد الاقصی بنو
چون ز رکن الملک و الدین آن سلیمان دوم شد		بنای مسجد اقصی هدی للمتقین
سر برون آورد نور و بهر تاریخش سرود		از سلیمان شد بنای مسجد اقصی متین

علاوه بر محراب اصلی، محرابی جدید کاشی کاری که تزئینات آن مشابه دیگر محراب های قاجاری این مسجد است، ساخته شده است.

شبستان مربع شکل مسجد، در ضلع غربی صحن مسجد قرار گرفته و شامل شانزده ستون سنگی و دو محراب کاشی کاری یکی از عهد قاجار و دیگری از دوره معاصر است. در ساخت محراب دوره معاصر از معماری و تزئینات محراب قاجاری الگوبرداری شده است.

محراب قاجاری این قسمت در مقایسه با محراب گنبدخانه، کوتاه تر و عریض تر ساخته شده و مزین به انواع نقوش اسلیمی و ختائی، گلدان های واقعی با گل های رنگارنگ است. کتیبه دور محراب به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی جمله «قال الله تعالی» و سپس آیات 18و19 سوره توبه و در پایان به خط نستعلیق سفید، اشعاری از «ادیب» کتیبه نویسی شده است که ماده تاریخ آن (1318 هجری) در واقع تاریخ شروع ساخت مسجد را مشخص می کند:

حبذا ز این بلنداساس مقام که بود رکنی		از جنان بصفا گشت برپا ز سعی رکن الملک
گوئیا کعبه ای نموده بنا بهر تاریخ او		نوشت ادیب و لقد اسست علی التقوی

از بررسی کتیبه این محراب مشخص می شود که کاتب به هنگام رسیدن به عبارت «الیوم الاخر» دچار اشتباه شده و بقیه آیه را از همین عبارت در آیه قبل ادامه داده و در نتیجه آیه ای بوجود آمده که در قرآن موجود نیست.

نمونه دیگر این سهل انگاری در کتیبه ایوان جنوبی به خط محمدباقر شریف شیرازی که از مسجد سید گرته برداری شده و تاریخ آن تغییر داده نشده، چنان که تاریخ این کتیبه نیم قرن بر تاریخ ساخت مسجد تقدم دارد.

مشاهیر مدفون

1. میرزا سلیمان خان رکن الملک شیرازی
2. شیخ اسماعیل کلباسی اشتری                              
3. حسن کلباسی اشتری
4. حاج شیخ صدرالدین کلباسی اشتری
5. شیخ فخرالدین کلباسی اشتری

منابع

• عقیلی، احمد، تخت فولاد اصفهان، زیرنظر اصغر منتظر القائم؛ با همکاری مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد (دانشنامه تخت فولاد اصفهان)، چاپ دوم، اصفهان، کانون پژوهش، 1385.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج2، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.