محمدکاظم واله اصفهانی

مقبره محمد کاظم واله واقع در تخت فولاد اصفهان.

آقا محمدكاظم واله اصفهانى(متوفی1229ق) ادیب فاضل و شاعر خوشنویس معاصر با فتحعلی شاه قاجار و متخلّص به واله بود. دوران زندگى او را مقارن با اواخر زنديـه و اوايـل قاجاريـه نقـل كرده اند. بنابراين بايد او را از دنباله هاى بلافصل نهضت بازگشت ادبى به شمار آورد.

زندگی نامه

محمدکاظم واله اصفهانی از جمله شاعران ،خوشنویسان بنام و رجال نامی اصفهان در نیمه دوم قرن دوازدهم و نیمه اول قرن سیزدهم به شمار می رود که دوران زندگی او با اواخر دوره زندیه و اوایل حکومت قاجاریه همرزمان بوده است.اگرچه دیوانی از خود بر جا گذاشته و خود را شاعری بی بدیل می دانسته است ، به خوشنویسی شهره تر و در این هنر سرآمدتر است . وی از جمله اعيان اصفهان خلدبنيان و مرجع اكابر و اصاغر آن سامان بود و در مدرسه جده اصفهان حجره داشـت .

استاد همایی می نویسد:

«در محضر علما مخصوصا طبقه عرفا و حکما و فلاسفه ی وقت از قبیل آقا محمد بید آبادی(متوفی ۱۱۶۷) که قطعه ماده تاریخ واله روی سنگ لوحش منقور است و میرزا محمدباقر نواب (متوفی۱۲۴۹) و آخوند ملا علی نوری حکیم (متوفی ۱۲۴۶ ) و ملا محراب گیلانی(متوفی ۱۲۱۷) و نورعلی شاه صوفی عارف معروف (متوفی ۱۲۱۲) و شیخ زین الدین معروف به حسین علی شاه قطب سلسله ی نعمت الهی(متوفی۱۲۳۴) و امثال ایشان معزز و محترم بود و با اکثر آنها مراوده و از تعلیم و تربیتشان استفاضه داشت. »

ولادت

از تاريخ ولادت او اطلاع دقيقى در دست نيست و اکثر تذكره نويسان از سن او سـخن به ميان نياورده اند.

چنان که در منابع آمده است محمدکاظم واله اصفهانی در حدود سال های ۱۱۴۵-۱۱۵۰ هجری در عهد نادرشاه و در شهر اصفهان به دنیا آمد.درباره پدر و مادر او اطلاعی در دست نیست ولی گویا پدرش مردی ثروتمند و صاحب مکنت بوده است چرا که واله از پدر مال فراوانی به ارث برده بود.

خاندان

واله اصفهانی ازدواج نكرد و از نعمت فرزند بى بهره ماند. در خصوص اينكه او ازدواج نكرد و از نعمت فرزند بى بهره بود، جنـاب اسـتاد فضـل اللّـه اعتمادى متخلّص به «برنا» شرح مفصلى بيان كردند كه خلاصه گفتار ايشان نقل مى گردد.

«پسر حاج محمدحسين خان صدر يعنى عبداللّه خان امـين الدولـه اين باغ را به واله واگذار نموده است، مساحت اين باغ را حدود شانزده جريب نقـل مـى كردند.باغـات ايـن سـوى زاينده رود معمولاً كمتر از پانزده شانزده هزار متر نبود.

اما ماجراى تسامحى كه مرحوم همايى نموده در كتاب تكايـا و مقـابر و مقدمـه ديوان واله در خصوص آقا محمد والهى زاده و نسبت وى به مرحوم والـه بـه عنـوان اعقاب چهارم نوشته است، از اشتباهات مسلّم مرحوم همايى است زيرا مرحـوم والـه چنانكه در تذكره هاى معاصرش هم نوشته اند اصلاً ازدواج نكرد.

نگارش اين مطالب از آنجا نشأت گرفت كه برخى افراد رند (افراد نـامبرده شده بعضاً از مشاهير و فرزندان ايشان بودند) كه پاتوق خوبى براى تفريح و سياحت خود در باغ والهيه پيدا كرده بودند. وقتى ديدند مأمورين اوقاف شروع به مساحى باغ نمودند براى اينكه محل تفريح خود را از دست ندهند به مرد قهوه خانه دار كنار باغ واله آقا محمد مى گويند مى توان براى اينكه اين جايگاه و دكان خود را از دست ندهى بر وى ادعا كنى من از اعقاب واله هستم و اين محل وقفى نيسـت؛ تـا بتـوانى سالها دكان خود را داشته باشى ...»

سفرها

وی در ايام شباب به عراق عرب رفته چندى به تجارت و زيارت، تحصيل اسباب دنيوى و تكميل ثواب اخروى كرده به وطن اصلى معاودت كرد».

جایگاه

عموم مردم و بزرگان به واله اصفهانی احترام می گذاشتند و به او ارادت داشتند.

واله از خوشنويسان خط نسخ و شكسته و رقاع بود و نمونه های متعدّد از نسخه های خطی وی در مجموعه های عمومی و خصوصی وجود دارد. او در پى ابداع خطى پيوسته مانند خط به هم پيوسته لاتين بوده و نمونه ى تلاش او از خط نسبتاً به هم پيوسته سنگ مزارش كه خود بـر سنگ مرمر نوشته و حجارى شده اوست. اما اين ابداع با اقبال خطاطان مواجه نشد.

عـلاوه بـر آن در سرودن اشعار اعم از غزل، قصيده و رباعى و قطعه و انشاء ماده تـاريخ و نيـز در فن بيان و صرف و نحو و علم عروض مهارتى وافر داشته است.

دوره ى او همزمان با دوره نهضت ادبى، سبک بازگشت توسط سيد علـى مشـتاق اصفهانى و با همفكرى لطفعلى بيك آذر مؤلّف تذكره آتشـكده و آقـا محمـدعاشـق اصفهانى و سيدعبدالباقى طبيب اصفهانى و سيد احمد هاتف و ديگر شعراى انجمـن ادبى مشتاق بود. با اين حال واله و گروهى از شـاعران بـه زيـر بـار تقليـد سـبك اصفهانى بيرون نيامدند و اشعار خود را به صبغه ى سبك بازگشت درنياوردند.

وی از بزرگانی بود که به اوضاع سیاسی روزگار خویش نیز مطلع بود. نقل است که سر جان مَلکُم سفیر کبیر معروف انگلیس و مؤلف تاریخ ایران با آقا محمّدکاظم واله دوستی داشته است.

سیره اخلاقی

در احوالات او به حسن معاش و زندگى راحت و بى مشقّت او اشاره شـده اسـت، همچنین در ظرافت طبع و حسن سليقه و رعايت نظافت و پاكيزگى و تنوع در لباس و كتاب و اسباب درس و مشق و ساير لـوازم زنـدگى نـازک پسـند اديبانه چندان مشهور بود كه در اين قبيل امور به او مثل مى زدند.

آثار و فعالیت ها

آثار مکتوب

علاوه بر دیوان اشعاری که از او به جای مانده است، آثار ارزنده و زیبایی از هنر خوشنویسی نیز بر جای گذاشته که نزد مجموعه داران خط های نفیس و موزه ها و نیز در کتابخانه ها از جمله کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.

• یک نسخه از شش دفتر مثنوی «مولانا » متن به قلم نستعلیق کتابت خوش و عنوان ها به قلم رقاع کتابت عالی؛ به رقم :«انا العبد محمدکاظم الواله الاصفهانی»تهران:کتابخانه مجلس شورای ملی

• یک نسخه «کلیات» سعدی ، به قلم کتابت عالی که بر دیباچه ی آن چنین آمده است: «... در این عهد که عهد کتابت کتاب محمدکاظم واله اصفهانی است...» ؛تهران: مجموعه آقای عبدالحسین مسعود انصاری

• پنج قطعه به قلم دو دانگ خوش؛با رقم :«مشقه... محمدکاظم الواله الاصفهانی فی 1204 فی دارالسلطنه اصفهان » و «محمدکاظم الواله الاصفهانی فی 1225»

• نسخه ای از «خمسه ی نظامی» به خط شکسته به شماره 353 در کتابخانه سلطنتی

• نسخه ای از «دیوان حافظ» به خط نستعلیق زیبا؛ به شماره 4674 در کتابخانه مجلس

• نسخه ای از »دیوان واله« به خط شکسته نستعلیق خوش ، به شماره 3241 در مرکز اسناد دانشگاه تهران

• نوشته های سنگ مزار خود او که در تخت فولاد اصفهان است.

• از آثار او مى توان به تذكره ى والـه اصـفهانى كـه در ذكر احوال 47 شاعر متقدم و متأخّر دوران اوسـت و بنظـر ناتمـام و بـدون مقدمـه مى آيد، اشاره نمود كه در كتابخانه ى مركزى دانشگاه تهران بـه شـماره 2903 ضـبط گرديده است.
• اثر ديگر ديوان اشعار اوست كه شامل 1320 بيت بر اسـاس نسـخه همايى و انتشارات تأييد است و بنابر نسخه ى عبدالغفار انصارى 1089 بيت است.

واله در شعر طبعی متمایل به حکمت و عرفان داشته است، ابیات زیر از اشعار اوست:

نــازت بــه نيــاز مــنِ محتــاج، بســاز اســت		اين قصـه ى مـا قصـى محمـود و ايـاز اسـت
***
گه بر در عجز است و گهى بـر سـر نـاز اسـت		چشـم تـو بـه دل بـردن مـا شـعبده بـاز اسـت

آثار غیرمکتوب

اثر مهم وی که هم اکنون در میان سنگ نوشته ها بی نظیر است، سنگ مزار آرامگاه او در تخت فولاد اصفهان است که به دست خط خود نوشته و حرکات و استواری خط او را نشان می دهد.گویند پس از مرگ واله دیگر قطعات خط تعلیق دیده نشده است و به تعبیر فضائلی در اطلس خط :«خط تعلیق به دست واله در اصفهان بر سنگ مزارش نقش بست و برای همیشه بر خاک واله نشست.»

فعالیت ها

وی از استادان مسلم خط تعلیق بود. گویند که خط رقاع را نیز خوش می نوشته است.نیز گفته اند که محمدکاظم اصفهانی خط شکسته و نستعلیق را نیز خوش می نوشته که این امور فعالیت های آموزشی او را در بر می گرفتند.دکتر بیاتی در «احوال و آثار خوشنویسان» آورده است:«محمدکاظم واله اصفهانی نستعلیق را نیز خوش و استادانه می نوشت». همو گفته است :«در خط ناخنی که نوعی خطاطی بدون استفاده از مرکب و بسیار قابل توجه و مشکل است ، استاد بوده است.»

استاد همایی می نویسد:«ارباب خبرت معتقدند که خط تعلیق را پس از خواجه اختیار که به استادی این خط مانند میرعماد در نستعلیق و درویش در شکسته و میرزای نیریزی معروف و نامبردار است ، هیچکس به خوبی و پختگی واله اصفهانی ننوشته است».

وفات

وى پيش از وفاتش براى خود سنگ مزارى از جنس مرمر سفيد تهيه نمود و بـاخط بسيار زيباى خود به تعليق ابياتى را كه خود سروده بود بر آن نوشـت.

تو را خواهم نخواهم رحمتت گر امتحان خواهى

در رحمت به رويـم بنـد و درهـاى بـلا بگشـا

اكنون مزار او در تکیه واله در تخت فولاد، با كاشی كارى زيبا مرمت و بازسازى شده و مـورد اسـتفاده برخـى امور فرهنگى قرار گرفته است.

بـه اسـتناد مـاده تاريخ هـاى سروده شده براى وفاتش وفات او 1229 قمرى بوده است. چنانكه آقا محمد طلعت اصفهانى و وامق اصفهانى دو تن از شعراى معاصر او مـاده تـاريخ وفـاتش را چنـين سروده اند:

تصویر مربوط به سنگ لوح محمد کاظم واله اصفهانی به خط خودر ، مورخ 1229 می باشد.

نوشت خامـه ى طلعـت بـراى سـال كـه بـاد

دريــن ســپهر نهــان آفتــاب اوج كمــال

منابع

• لطفی،عليرضا (حامد اصفهاني)،تذكره شعرای تخت فولاد اصفهان: معرفی شعرای مدفون در تخت فولاد اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان،۱۳۹۰.

• عقیلی، احمد، تخت فولاد اصفهان، زیرنظر اصغر منتظر القائم؛ با همکاری مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد (دانشنامه تخت فولاد اصفهان)، چاپ دوم، اصفهان، کانون پژوهش،۱۳۸۵.

• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج4، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1394.