این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما

تفاوت میان نسخه‌های «زین العابدین اشرف الکتاب اصفهانی»

از دانشنامه حوزه علمیه اصفهان
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(درج شعر)
(ویرایش متن ویرایش پانویس و افزودن الگو)
سطر ۱: سطر ۱:
'''ملّا زین العابدین اشرف الکتاب''' (1187ق-1295ق) فرزند محمّد تقی اصفهانی، یکی از بزرگترین خوشنویسان قرن سیزدهم هجری در اصفهان بود.
{{نیازمند تصویر}}
{{نیازمند جعبه اطلاعات}}
'''ملّا زین العابدین اشرف الکتاب''' (1187ق -1295ق) فرزند محمّد تقی اصفهانی، یکی از بزرگترین خوشنویسان قرن سیزدهم هجری در اصفهان بود.


==زندگی نامه==
==زندگی‌‎نامه==
استاد مهدی بیانی با توجه به فهرست خطوطی که از اشرف الکتاب دیده و در کتابش آورده، از دو نسخه نام می برد که خود وی با رقم «زین العابدین بن محمد تقی اصفهانی» نوشته است. بنابراین، با توجه به این سند، نام پدر وی را محمد تقی می نویسد،  اما استاد همایی با ذکر داستانی که برای پدر اشرف الکتاب در دوره وزارت حاج میرزا آقاسی (وزیر محمد شاه قاجار) اتفاق افتاده، نام پدر وی را آقا قاسم اصفهانی آورده است که قابل اعتماد نیست. <ref>همایی، تاریخ اصفهان (هنر و هنرمندان)، ص80.</ref>ملا زین العابدین  در سال 1187ق در اصفهان متولّد شده<ref>تخت فولاد یادگار تاریخ: خطی.</ref> و نزد آقا محمودخوشنویس اصفهانی و [[عبدالغفار اصفهانی]]<ref>فهرست خوشنویسان اصفهان: خطی.</ref> مشق خط کرده و در انواع خطوط خصوصا ثلث و نسخ به مقامی عالی رسیده و در بین خوشنویسان عهد خویش ممتاز گشته است.


اشرف الکتاب در خط شاگرد آقا محمود خوشنویس اصفهانی و آقا عبدالغفار اصفهانی بود و از روی خطوط میرزا احمد نیریزی مشق بسیار نموده و نام وی را به عظمت یاد کرده است.
===ولادت===
ملا زین العابدین  در سال 1187ق در اصفهان متولد شده است.<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1075؛ مهدوی، تخت فولاد یادگار تاریخ، خطی.</ref>


اعتمادالسلطنه در مقام بلند او می نویسد:
===خاندان===
استاد مهدی بیانی با توجه به فهرست خطوطی که از اشرف الکتاب دیده و در کتابش آورده، از دو نسخه نام می برد که خود وی با رقم «زین العابدین بن محمد تقی اصفهانی» نوشته است.<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، صص 1074-1072.</ref> بنابراین، با توجه به این سند، نام پدر وی را محمد تقی می نویسد،  اما استاد [[جلال‌الدین همایی|همایی]] با ذکر داستانی که برای پدر اشرف الکتاب در دوره وزارت حاج میرزا آقاسی (وزیر محمد شاه قاجار) اتفاق افتاده، نام پدر وی را آقا قاسم اصفهانی آورده است که قابل اعتماد نیست. 


«آقا زین العابدین خطاط، از مفاخر عظیمه این دولت است که در قلم نسخ کرامت اظهار می فرمود.»<ref>افشار، چهل سال تاریخ ایران یا المآثر و الآثار، ج1، ص286.</ref>
===تحصیلات===
او نزد آقا محمود خوشنویس اصفهانی و [[عبدالغفار اصفهانی]] مشق خط کرده و در انواع خطوط خصوصا ثلث و نسخ به مقامی عالی رسیده و در بین خوشنویسان عهد خویش ممتاز گشته است. وی از روی خطوط میرزا احمد نیریزی مشق بسیار نموده و نام وی را به عظمت یاد کرده است.


به پیش خط خوش نغز اشرف الکتاب ز خط سبزنکویان همه دهان بستند.<ref>راهجیری ،تذکره خوشنویسان معاصر، ص65.</ref>
===شاگردان===
اشرف الکتاب تأثیر مهمی در هنر خوشنویسی ایران داشت. اولین  تأثیر او تعلیم و تربیت بسیاری از خوشنویسان معروف زمان خود بود. از جمله شاگردانش که در خطاطی وخوشنویسی از خطاطان معروف روزگار خویش بودند عبارتند از:


وی خطاط و خوشنویس، فرزند محمد تقی است. استاد مهدی بیانی با توجه به فهرست خطوطی که از اشرف الکتاب دیده و در کتابش آورده، از دو نسخه نام می برد که خود وی با رقم «زین العابدین بن محمد تقی اصفهانی» نوشته است. بنابراین، با توجه به این سند، نام پدر وی را محمد تقی می نویسد،  اما استاد [[جلال الدین همایی|همایی]] با ذکر داستانی که برای پدر اشرف الکتاب در دوره وزارت حاج میرزا آقاسی (وزیر محمد شاه قاجار) اتفاق افتاده، نام پدر وی را آقا قاسم اصفهانی آورده است که قابل اعتماد نیست.
#میرزا محمّد علی سلطان الکتاب
#میرزا محمّد علی مطلق
#میرزا علی تنباکوفروش
#سیّد محمّد بقاء اصفهانی
#[[علیرضا پرتو اصفهانی|میرزا علیرضا پرتو]]
#میرزا محمّد
#علی قاری <ref>همایی، تاریخ اصفهان (مجلد هنر و هنرمندان)، صص79-78.</ref>


زین العابدین اصفهانی از استادان مسلم خط نسخ در دوره فتحعلی شاه، محمد شاه و ناصرالدین شاه بوده است .  از دهه پنجم حیات، لقب «سلطانی» یافت و از کتاب دربار ناصر الدین شاه محسوب می شد و از طرف ناصرالدین شاه در دهه هشتم زندگی به «اشرف الکتاب» ملقب شد.<ref>بیانی، ج4، احوالو آثار خوشنویسان، ص1071.</ref>در این باره کتاب المآثر والآثار از منابع مهم عصر ناصری نوشته است: «آقا زین العابدین، خطاط اصفهانی از مفاخر عظیمه این دولت است که در نسخ کرامت اظهار می فرمود».<ref>اعتمادالسلطنه،الماثر و الآثار، ج1،ص268،</ref>
به این ترتیب، اشرف الکتاب با تربیت این شاگردان برجسته که هر کدام از آنان شاگردان برجسته دیگری را تربیت نمودند، در احیا و رونق خوشنویسی، بویژه خط نسخ در ردیف هنرمندان بزرگ محسوب می شود.


<br />
==جایگاه==


==='''شاگردان'''===
===جایگاه علمی===
اشرف الکتاب تأثیر مهمی در هنر خوشنویسی ایران داشت. اولین  تأثیر او تعلیم و تربیت بسیاری از خوشنویسان معروف زمان خود بود. از جمله شاگردانش که در خطاطی وخوشنویسی از خطاطان معروف روزگار خویش بودند
زین العابدین اصفهانی از استادان مسلم خط نسخ در دوره فتحعلی شاه، محمد شاه و ناصرالدین شاه بوده است. از دهه پنجم حیات، لقب «سلطانی» یافت و از کُتاب دربار ناصر الدین شاه محسوب می شد و از طرف ناصرالدین شاه در دهه هشتم زندگی به «اشرف الکتاب» ملقب شد.<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1071.</ref>


جمعی از خوشنویسان زبده که نزد او مشق خط کرده اند از جمله:  
اعتمادالسلطنه در مقام بلند او می نویسد:
 
1.میرزا محمّد علی سلطان الکتاب
 
2.میرزا محمّد علی مطلق
 
3.میرزا علی تنباکوفروش
 
4.سیّد محمّد بقاء اصفهانی


5. میرزا علیرضا [[علیرضا پرتو اصفهانی|پرتو]]
«آقا زین العابدین خطاط، از مفاخر عظیمه این دولت است که در قلم نسخ کرامت اظهار می فرمود.»<ref>اعتمادالسلطنه، الماثر و الآثار، ج1، ص268.</ref>


6. میرزا محمّد
به عقیده صاحب نظران خط، وی نقطه تعادل خط نسخ هنرمندان ایرانی است. به عبارت بهتر، خط نسخ به دو شیوه نوشته می شد: اول شیوه یاقوتی (به عربی) و دوم شیوه نیریزی (ایرانی) که مبدع شیوه جدید نسخ است و همین سبک به استادان بزرگ خط نسخ بعد رسید و اشرف الکتاب یکی از این بزرگان است.


7.علی قاری و دیگران.<ref>همایی،تاریخ اصفهان (هنر و هنرمندان)، ص78.</ref>
زین العابدین اصفهانی در میان خطاطان به «سلطان الخطاطین» معروف است. این استاد در تمام هنرهای کتابتی استاد بود. وی به عنوان وراق به تمام معنا بوده و کاغذ شناس قرن سیزدهم قمری است. وراق به کسی گفته می شد که وظیفه اش آماده سازی کاغذ برای استنساخ، آهار دادن آنها، برش دادن و همچنین کار مقابله به مثل نسخه ها را بر عهده داشته که آقا زین العابدین از این هنر بهره مند بود. همچنین وی کتاب آرای به تمام معنا بوده است و نوزده جلد قرآن از او به یادگار مانده است.


به این ترتیب، اشرف الکتاب با تربیت این شاگردان برجسته که هر کدام از آنان شاگردان برجسته دیگری را تربیت نمودند، در احیا و رونق خوشنویسی، بویژه خط نسخ در ردیف هنرمندان بزرگ محسوب می شود.
همچنین وی یک مذهَّب بود و در کنار اساتیدی همچون علی محمد مذهب، عبدالوهاب مذهب باشی، فتح الله شیرازی و غیره کار تذهیب قرآنی را انجام می داد. نمونه ای از کار استاد در کتابخانه کاخ گلستان، خود، آیینه تمام نمایی از توانمندیهای فنی استاد است. او یک صفحه آرایی به تمام معنا بوده، در صحافی افرادی مثل محمدعلی صحاف باشی را یاری می رسانده است.


تأثیر دیگر وی به عقیده صاحب نظران خط در آن است که وی نقطه تعادل خط نسخ هنرمندان ایرانی است. به عبارت بهتر، خط نسخ به دو شیوه نوشته می شد: اول شیوه یاقوتی (به عربی) و دوم شیوه نیریزی (ایرانی) که مبدع شیوه جدید نسخ است و همین سبک به استادان بزرگ خط نسخ بعد رسید و اشرف الکتاب یکی از این بزرگان است.
از دیگر کارهای استاد، در صفحه آرایی روی قرآن این بود که صفحات آغازین قرآنی را که محدود به شش صفحه بود، وسعت داد یعنی یک صفحه، صفحة پیشواز، بعد صفحه دعا، دو صفحه فهرست سوره و صفحه پنج و شش هم صفحه اول و دوم قرآن بود که این روش از ابتکارات استاد بود.<ref>مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج1،  صص185-183.</ref>


 مرحوم میرزاعلیرضا پرتو در وصف ایشان چنین می سراید:
 مرحوم میرزاعلیرضا پرتو در وصف ایشان چنین می سراید:{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب|اشرف الکتابم و خط مرا|می دهد یاقوت خط بندگی}}
{{ب|اشرف الکتابم و خط مرا|می دهد یاقوت خط بندگی}}
{{ب|می نویسم از پس صد سال باز|با کمال خوبی و ارزندگی}}
{{ب|می نویسم از پس صد سال باز|با کمال خوبی و ارزندگی}}
سطر ۵۴: سطر ۵۶:
هنر خوشنویسی اشرف الکتاب همواره مورد ستایش و توجه شعرا و هنرمندان روزگارش بود؛ چنانکه سرگشته سروده است:
هنر خوشنویسی اشرف الکتاب همواره مورد ستایش و توجه شعرا و هنرمندان روزگارش بود؛ چنانکه سرگشته سروده است:
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب|به پیش خط خوش نغز اشرف الکتاب|ز خط سبز نکویان همه دهان بستند}}
{{ب|به پیش خط خوش نغز اشرف الکتاب|ز خط سبز نکویان همه دهان بستند<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1072؛ راهجیری، تذکره خوشنویسان معاصر، ص65.</ref>}}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}
==آثار==
==آثار==
برخی از آثار و قطعات هنری اشرف الکتاب که در کتابخانه ها و موزه ها نگهداری می شود عبارت است از:
برخی از آثار و قطعات هنری اشرف الکتاب که در کتابخانه ها و موزه ها نگهداری می شود عبارت است از:


   1- قرآن رحلی به قلم نسخ، 626 صفحه به تاریخ 1222ق صفحات افتتاح مذهب عالی، در کتابخانه سلطنتی سابق شماره 650
#   قرآن رحلی به قلم نسخ، 626 صفحه به تاریخ 1222ق صفحات افتتاح مذهب عالی، در کتابخانه سلطنتی سابق شماره650.<ref>آتابای، فهرست فرآن های خطی کتابخانه سلطنتی، صص21-18.</ref>
 
#    دوازده امام، رقعی ، 2/14× 5/22 سانتی متر، 45 صفحه، به قلم نسخ عالی، تاریخ 1222ق، مذهب، در همان کتابخانه، شماره2024. <ref>آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی، صص529-530.</ref>
    2- دوازده امام، رقعی ، 2/14× 5/22 سانتی متر، 45 صفحه، به قلم نسخ عالی، تاریخ 1222ق، مذهب، در همان کتابخانه، ش 2024
#   سورۀ یاسین و چند دعا، نسخ ممتاز و رقاع، تاریخ 1222ق، سرلوح مذهب، در کتابخانۀ شماره یک مجلس شورای اسلامی، شماره 5099.
 
#   شش قطعه خط، به قلم نسخ خوش، تاریخ 1235 و 1236 ق، در مرقعی در کتابخانۀ سلطنتی سابق<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073.</ref>
   3-  سورۀ یاسین و چند دعا، نسخ ممتاز و رقاع، تاریخ 1222ق، سرلوح مذهب، در کتابخانۀ شماره یک مجلس شورای اسلامی، ش 5099
#    قطعه، مذهب طلا اندازی شده، به قلم نسخ کتابت و رقاع ممتاز، تاریخ 1236ق، مجموعه بیانی- موزۀ هنرهای تزیینی
 
#    دعای احتجاب و ادعیۀ دیگر، رقعی 5/12× 5/19 سانتی متر، 11صفحه، نسخ عالی، تاریخ 1238ق، مزین سر لوح مرصع، در کتابخانۀ سلطنتی سابق، شماره 1127.<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073؛ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی،  ص1072.</ref>
   4- شش قطعه خط، به قلم نسخ خوش، تاریخ 1235 و 1236 ق، در مرقعی در کتابخانۀ سلطنتی سابق<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073.</ref>
#   قرآن، وزیری به قلم نسخ و رقاع، تاریخ 1247ق، مذهب مرصع، در مجموعه اتحادیه  
 
#   قرآن، 5/11× 4/18 سانتی متر، 450 صفحه، به قلم نسخ خفی عالی، تاریخ 1256ق، صفحات افتتاح مذهب مرصع، در کتابخانه سلطنتی سابق، شماره 652.    
    5- قطعه، مذهب طلا اندازی شده، به قلم نسخ کتابت و رقاع ممتاز، تاریخ 1236ق، مجموعه بیانی- موزۀ هنرهای تزیینی
#   صحیفۀ سجادیه، وزیری کوچک ،5/13×5/12 سانتی متر، 462 صفحه، متن نسخ عالی، ترجمۀ فارسی، نستعلیق خوش، تاریخ 1257ق، دارای تذهیب و تشعیر، در کتابخانه سلطنتی سابق، شماره 1208.<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073؛ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی، ص716-718.</ref>
 
#   مرقعی شامل 6 رقعه و نیز یک رقعه بزرگ، تاریخ 1258ق، مجموعه بیانی
    6- دعای احتجاب و ادعیۀ دیگر، رقعی 5/12× 5/19 سانتی متر، 11صفحه، نسخ عالی، تاریخ 1238ق، مزین سر لوح مرصع، در کتابخانۀ سلطنتی سابق، ش1127<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073؛ آتابای، فهرست کتب، ص1072.</ref>
#قرآن، وزیری بزرگ، به قلم نسخ، کتابت عالی، تاریخ 1275ق، دو صفحۀ اول و دو صحفۀ آخر مذهب، صفحات افتتاح و سر سوره ها مذهب مرصع
 
#مائه کلمه، رقعی، 5/11×5/17 سانتی متر، 27 ورق تاریخ 1276ق، در کتابخانۀ سپهسالار، شماره 997.   <ref>شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج2، ص81.</ref>   
   7- قرآن، وزیری به قلم نسخ و رقاع، تاریخ 1247ق، مذهب مرصع، در مجموعه اتحادیه  
#قرآن، به قلم نسخ، تاریخ 1278ق، مذهب مرصع، مجموعۀ مهدوی
 
#قرآن خطی نفیس: موزه کاخ نیاوران<ref>روزنامه اصفهان زیبا، ش 255، 1386.</ref>
   8- قرآن، 5/11× 4/18 سانتی متر، 450 صفحه، به قلم نسخ خفی عالی، تاریخ 1256ق، صفحات افتتاح مذهب مرصع، در کتابخانه سلطنتی سابق،ش 652    
#همچنین از نمونه خطوط زیبای او خطوط سنگ لوح مرمرین قبر میرزا ابوالحسن سلطان الاطباء (متوفی به سال 1269ق) به خط ثلث عالی در [[تخت فولاد]] اصفهان است.<ref>همایی، تاریخ اصفهان (مجلد تکایا و مقابر)، ص111.</ref>
 
   9- صحیفۀ سجادیه، وزیری کوچک ،5/13×5/12 سانتی متر، 462 صفحه، متن نسخ عالی، ترجمۀ فارسی، نستعلیق خوش، تاریخ 1257ق، دارای تذهیب و تشعیر، در کتابخانه سلطنتی سابق،ش 1208<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073؛ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی،ص716-718.</ref>
 
   10- مرقعی شامل 6 رقعه و نیز یک رقعه بزرگ، تاریخ 1258ق، مجموعه بیانی
 
11- قرآن، وزیری بزرگ، به قلم نسخ، کتابت عالی، تاریخ 1275ق، دو صفحۀ اول و دو صحفۀ آخر مذهب، صفحات افتتاح و سر سوره ها مذهب مرصع
 
12- مائه کلمه، رقعی، 5/11×5/17 سانتی متر، 27 ورق تاریخ 1276ق، در کتابخانۀ سپهسالار، ش997   <ref>شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار،ج2، ص81.</ref>     
 
13- قرآن، به قلم نسخ، تاریخ 1278ق، مذهب مرصع، مجموعۀ مهدوی
 
14- قرآن خطی نفیس: موزه کاخ نیاوران<ref>مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج1، صص182-185.</ref>
 
15.و همچنین از نمونه خطوط زیبای او خطوط سنگ لوح مرمرین قبر میرزا ابوالحسن سلطان الاطباء (متوفی به سال 1269ق) به خط ثلث عالی در [[تخت فولاد]] اصفهان است.<ref>همایی، تاریخ اصفهان (تکایا و مقابر)، ص111.</ref>


اشرف الکُتّاب در پیری نیز بدون عینک و در کمال پختگی و استادی خط می نوشت. بسیاری از قرآن ها و ادعیه را به سفارش ناصرالدّین شاه و رجال و اعیان قاجاریه کتابت کرد.<ref>جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ری و همه جهان، ص284.</ref>
اشرف الکُتّاب در پیری نیز بدون عینک و در کمال پختگی و استادی خط می نوشت. وی بسیاری از قرآن ها و ادعیه را به سفارش ناصرالدّین شاه و رجال و اعیان قاجاریه کتابت کرد.<ref>جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ری و همه جهان، ص284.</ref>


==وفات==
==وفات==
تاریخ وفات او را «اعتماد السلطنه» و به تبعیّت از او سایر زندگینامه نویسان 9 شعبان 1296ق نوشته اند.<ref>مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج1، ص292؛  گزی برخواری، رجال اصفهان یا تذکره القبور، ص213؛مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص226؛ جناب، الاصفهان: رجال و مشاهیر، ص107؛ معینیان،کارنامه بزرگان ایران، ص347؛معین، فرهنگ معیّن ج5، ص182؛قدسی، مرقع (استاد قدسی)، ص21.</ref> ولی صحیح تر آن است که در همان روز ماه ولی در 1295ق او از دنیا رفته است. مدفن او در [[تکیه صاحب روضات|تکیه آقا حسین خوانساری]] واقع در [[تخت فولاد]] اصفهان است. سنگ مزار او سالیان دراز در زیر انبوهی از خاک از دیده ها پنهان بود. نگارنده (غلامرضا نصرالهی) در تابستان 1378 موفق به شناسایی قبر او شد.<ref>مهدوی، اعلام اصفهان، ج3، صص245-246.</ref>
تاریخ وفات او را «اعتماد السلطنه» و به تبعیّت از او سایر زندگی‌نامه نویسان 9 شعبان 1296ق نوشته اند.<ref>مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج1، ص292؛  گزی برخواری، رجال اصفهان یا تذکره القبور، ص213؛ مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص226؛ جناب، الاصفهان: رجال و مشاهیر، ص107؛ معینیان،کارنامه بزرگان ایران، ص347؛ معین، فرهنگ معیّن ج5، ص182؛ قدسی، مرقع، ص21.</ref> ولی صحیح تر آن است که در 9 شعبان 1295ق او از دنیا رفته است. مدفن او در [[تکیه خوانساری|تکیه آقا حسین خوانساری]] واقع در تخت فولاد اصفهان است. سنگ مزار او سالیان دراز در زیر انبوهی از خاک از دیده ها پنهان بود. غلامرضا نصرالهی در تابستان 1378 موفق به شناسایی قبر او شد.<ref>مهدوی، اعلام اصفهان، ج3، صص246-245.</ref>


==پانویس==
==پانویس==
سطر ۹۹: سطر ۸۷:
==منابع==
==منابع==


*[[سید مصلح الدین مهدوی|مهدوی]]، مصلح الدین[[اعلام اصفهان (کتاب)|، اعلام اصفهان]]، اصفهان: سازمان فرهنگي تفريحي شهرداري اصفهان، ۱۳۸۶.
*[[سید مصلح الدین مهدوی|مهدوی]]، سید مصلح الدین[[اعلام اصفهان (کتاب)|، اعلام اصفهان]]، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
*مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، [[دانشنامه تخت فولاد اصفهان (کتاب)|دانشنامه تخت فولاد اصفهان]]، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389
*مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، [[دانشنامه تخت فولاد اصفهان (کتاب)|دانشنامه تخت فولاد اصفهان]]، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389


نسخهٔ ‏۲۴ فروردین ۱۴۰۲، ساعت ۰۳:۰۶

ملّا زین العابدین اشرف الکتاب (1187ق -1295ق) فرزند محمّد تقی اصفهانی، یکی از بزرگترین خوشنویسان قرن سیزدهم هجری در اصفهان بود.

زندگی‌‎نامه

ولادت

ملا زین العابدین در سال 1187ق در اصفهان متولد شده است.[۱]

خاندان

استاد مهدی بیانی با توجه به فهرست خطوطی که از اشرف الکتاب دیده و در کتابش آورده، از دو نسخه نام می برد که خود وی با رقم «زین العابدین بن محمد تقی اصفهانی» نوشته است.[۲] بنابراین، با توجه به این سند، نام پدر وی را محمد تقی می نویسد،  اما استاد همایی با ذکر داستانی که برای پدر اشرف الکتاب در دوره وزارت حاج میرزا آقاسی (وزیر محمد شاه قاجار) اتفاق افتاده، نام پدر وی را آقا قاسم اصفهانی آورده است که قابل اعتماد نیست.

تحصیلات

او نزد آقا محمود خوشنویس اصفهانی و عبدالغفار اصفهانی مشق خط کرده و در انواع خطوط خصوصا ثلث و نسخ به مقامی عالی رسیده و در بین خوشنویسان عهد خویش ممتاز گشته است. وی از روی خطوط میرزا احمد نیریزی مشق بسیار نموده و نام وی را به عظمت یاد کرده است.

شاگردان

اشرف الکتاب تأثیر مهمی در هنر خوشنویسی ایران داشت. اولین  تأثیر او تعلیم و تربیت بسیاری از خوشنویسان معروف زمان خود بود. از جمله شاگردانش که در خطاطی وخوشنویسی از خطاطان معروف روزگار خویش بودند عبارتند از:

  1. میرزا محمّد علی سلطان الکتاب
  2. میرزا محمّد علی مطلق
  3. میرزا علی تنباکوفروش
  4. سیّد محمّد بقاء اصفهانی
  5. میرزا علیرضا پرتو
  6. میرزا محمّد
  7. علی قاری [۳]

به این ترتیب، اشرف الکتاب با تربیت این شاگردان برجسته که هر کدام از آنان شاگردان برجسته دیگری را تربیت نمودند، در احیا و رونق خوشنویسی، بویژه خط نسخ در ردیف هنرمندان بزرگ محسوب می شود.

جایگاه

جایگاه علمی

زین العابدین اصفهانی از استادان مسلم خط نسخ در دوره فتحعلی شاه، محمد شاه و ناصرالدین شاه بوده است. از دهه پنجم حیات، لقب «سلطانی» یافت و از کُتاب دربار ناصر الدین شاه محسوب می شد و از طرف ناصرالدین شاه در دهه هشتم زندگی به «اشرف الکتاب» ملقب شد.[۴]

اعتمادالسلطنه در مقام بلند او می نویسد:

«آقا زین العابدین خطاط، از مفاخر عظیمه این دولت است که در قلم نسخ کرامت اظهار می فرمود.»[۵]

به عقیده صاحب نظران خط، وی نقطه تعادل خط نسخ هنرمندان ایرانی است. به عبارت بهتر، خط نسخ به دو شیوه نوشته می شد: اول شیوه یاقوتی (به عربی) و دوم شیوه نیریزی (ایرانی) که مبدع شیوه جدید نسخ است و همین سبک به استادان بزرگ خط نسخ بعد رسید و اشرف الکتاب یکی از این بزرگان است.

زین العابدین اصفهانی در میان خطاطان به «سلطان الخطاطین» معروف است. این استاد در تمام هنرهای کتابتی استاد بود. وی به عنوان وراق به تمام معنا بوده و کاغذ شناس قرن سیزدهم قمری است. وراق به کسی گفته می شد که وظیفه اش آماده سازی کاغذ برای استنساخ، آهار دادن آنها، برش دادن و همچنین کار مقابله به مثل نسخه ها را بر عهده داشته که آقا زین العابدین از این هنر بهره مند بود. همچنین وی کتاب آرای به تمام معنا بوده است و نوزده جلد قرآن از او به یادگار مانده است.

همچنین وی یک مذهَّب بود و در کنار اساتیدی همچون علی محمد مذهب، عبدالوهاب مذهب باشی، فتح الله شیرازی و غیره کار تذهیب قرآنی را انجام می داد. نمونه ای از کار استاد در کتابخانه کاخ گلستان، خود، آیینه تمام نمایی از توانمندیهای فنی استاد است. او یک صفحه آرایی به تمام معنا بوده، در صحافی افرادی مثل محمدعلی صحاف باشی را یاری می رسانده است.

از دیگر کارهای استاد، در صفحه آرایی روی قرآن این بود که صفحات آغازین قرآنی را که محدود به شش صفحه بود، وسعت داد یعنی یک صفحه، صفحة پیشواز، بعد صفحه دعا، دو صفحه فهرست سوره و صفحه پنج و شش هم صفحه اول و دوم قرآن بود که این روش از ابتکارات استاد بود.[۶]

 مرحوم میرزاعلیرضا پرتو در وصف ایشان چنین می سراید:

اشرف الکتابم و خط مرامی دهد یاقوت خط بندگی
می نویسم از پس صد سال بازبا کمال خوبی و ارزندگی

و جناب آقاسید محمد بقا فرموده:

اشرف آن مقتدای اهل قلمکه عطارد بسر نهد رقمش
هست زیبنده گر کند خورشیدسرمه دیده دودة قلمش
هم بود مایه فرح، سخنشهم بود مایه طرب، قدمش

هنر خوشنویسی اشرف الکتاب همواره مورد ستایش و توجه شعرا و هنرمندان روزگارش بود؛ چنانکه سرگشته سروده است:

به پیش خط خوش نغز اشرف الکتابز خط سبز نکویان همه دهان بستند[۷]

آثار

برخی از آثار و قطعات هنری اشرف الکتاب که در کتابخانه ها و موزه ها نگهداری می شود عبارت است از:

  1.    قرآن رحلی به قلم نسخ، 626 صفحه به تاریخ 1222ق صفحات افتتاح مذهب عالی، در کتابخانه سلطنتی سابق شماره650.[۸]
  2.     دوازده امام، رقعی ، 2/14× 5/22 سانتی متر، 45 صفحه، به قلم نسخ عالی، تاریخ 1222ق، مذهب، در همان کتابخانه، شماره2024. [۹]
  3.    سورۀ یاسین و چند دعا، نسخ ممتاز و رقاع، تاریخ 1222ق، سرلوح مذهب، در کتابخانۀ شماره یک مجلس شورای اسلامی، شماره 5099.
  4.    شش قطعه خط، به قلم نسخ خوش، تاریخ 1235 و 1236 ق، در مرقعی در کتابخانۀ سلطنتی سابق[۱۰]
  5.     قطعه، مذهب طلا اندازی شده، به قلم نسخ کتابت و رقاع ممتاز، تاریخ 1236ق، مجموعه بیانی- موزۀ هنرهای تزیینی
  6.     دعای احتجاب و ادعیۀ دیگر، رقعی 5/12× 5/19 سانتی متر، 11صفحه، نسخ عالی، تاریخ 1238ق، مزین سر لوح مرصع، در کتابخانۀ سلطنتی سابق، شماره 1127.[۱۱]
  7.    قرآن، وزیری به قلم نسخ و رقاع، تاریخ 1247ق، مذهب مرصع، در مجموعه اتحادیه  
  8.    قرآن، 5/11× 4/18 سانتی متر، 450 صفحه، به قلم نسخ خفی عالی، تاریخ 1256ق، صفحات افتتاح مذهب مرصع، در کتابخانه سلطنتی سابق، شماره 652.    
  9.    صحیفۀ سجادیه، وزیری کوچک ،5/13×5/12 سانتی متر، 462 صفحه، متن نسخ عالی، ترجمۀ فارسی، نستعلیق خوش، تاریخ 1257ق، دارای تذهیب و تشعیر، در کتابخانه سلطنتی سابق، شماره 1208.[۱۲]
  10.    مرقعی شامل 6 رقعه و نیز یک رقعه بزرگ، تاریخ 1258ق، مجموعه بیانی
  11. قرآن، وزیری بزرگ، به قلم نسخ، کتابت عالی، تاریخ 1275ق، دو صفحۀ اول و دو صحفۀ آخر مذهب، صفحات افتتاح و سر سوره ها مذهب مرصع
  12. مائه کلمه، رقعی، 5/11×5/17 سانتی متر، 27 ورق تاریخ 1276ق، در کتابخانۀ سپهسالار، شماره 997.   [۱۳]   
  13. قرآن، به قلم نسخ، تاریخ 1278ق، مذهب مرصع، مجموعۀ مهدوی
  14. قرآن خطی نفیس: موزه کاخ نیاوران[۱۴]
  15. همچنین از نمونه خطوط زیبای او خطوط سنگ لوح مرمرین قبر میرزا ابوالحسن سلطان الاطباء (متوفی به سال 1269ق) به خط ثلث عالی در تخت فولاد اصفهان است.[۱۵]

اشرف الکُتّاب در پیری نیز بدون عینک و در کمال پختگی و استادی خط می نوشت. وی بسیاری از قرآن ها و ادعیه را به سفارش ناصرالدّین شاه و رجال و اعیان قاجاریه کتابت کرد.[۱۶]

وفات

تاریخ وفات او را «اعتماد السلطنه» و به تبعیّت از او سایر زندگی‌نامه نویسان 9 شعبان 1296ق نوشته اند.[۱۷] ولی صحیح تر آن است که در 9 شعبان 1295ق او از دنیا رفته است. مدفن او در تکیه آقا حسین خوانساری واقع در تخت فولاد اصفهان است. سنگ مزار او سالیان دراز در زیر انبوهی از خاک از دیده ها پنهان بود. غلامرضا نصرالهی در تابستان 1378 موفق به شناسایی قبر او شد.[۱۸]

پانویس

  1. ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1075؛ مهدوی، تخت فولاد یادگار تاریخ، خطی.
  2. ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، صص 1074-1072.
  3. ↑ همایی، تاریخ اصفهان (مجلد هنر و هنرمندان)، صص79-78.
  4. ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1071.
  5. ↑ اعتمادالسلطنه، الماثر و الآثار، ج1، ص268.
  6. ↑ مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، دانشنامه تخت فولاد، ج1، صص185-183.
  7. ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1072؛ راهجیری، تذکره خوشنویسان معاصر، ص65.
  8. ↑ آتابای، فهرست فرآن های خطی کتابخانه سلطنتی، صص21-18.
  9. ↑ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی، صص529-530.
  10. ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073.
  11. ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073؛ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی، ص1072.
  12. ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج4، ص1073؛ آتابای، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه سلطنتی، ص716-718.
  13. ↑ شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج2، ص81.
  14. ↑ روزنامه اصفهان زیبا، ش 255، 1386.
  15. ↑ همایی، تاریخ اصفهان (مجلد تکایا و مقابر)، ص111.
  16. ↑ جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ری و همه جهان، ص284.
  17. ↑ مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج1، ص292؛ گزی برخواری، رجال اصفهان یا تذکره القبور، ص213؛ مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص226؛ جناب، الاصفهان: رجال و مشاهیر، ص107؛ معینیان،کارنامه بزرگان ایران، ص347؛ معین، فرهنگ معیّن ج5، ص182؛ قدسی، مرقع، ص21.
  18. ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ج3، صص246-245.

منابع

  • مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
  • مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج1، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389
برگرفته از «https://wiki.esfhozeh.ir/index.php?title=زین_العابدین_اشرف_الکتاب_اصفهانی&oldid=47990»