خاندان علمی مجلسی

خاندان علامه مجلسى بزرگ ترین و درخشان ترین خاندان علمی و دینی شیعه امامیه در طول چهارده قرن تاریخ اسلام است. از میان این خانواده شگفت، ده ها مجتهد، فقیه و مرجع عالی قدر تقلید و نویسنده علوم دینی پدید آمده و به گسترش و توسعه دین و فرهنگ اسلامی همت گماشته است. این خاندان در اصل اهل جبل عامل، منطقه‌ای در لبنان می‌باشند، که با هجرت بزرگ علمای آن دیار، به سمت ایران، این خاندان نیز وارد ایران شدند.

معرفی

در خاندان علامه مجلسی، پدر و مادر، نیاکان، فرزندان، نوادگان پسری و دختری، دامادها و بستگان علامه محمدتقی مجلسی در طول حیات شیعه در شمار مشهورترین دانشمندان اسلامی بوده اند.

ارجمندی این خاندان افزون بر دانشوری آنان بدین دلیل است که ایشان از پیشتازان و اثرگذارترین افراد در گسترش شگرف مذهب امامیه پس از ظهور حکومت صفوی در ایران به شمار می آیند. برای مثال، جد مادری مجلسی یعنی کمال الدین درویش محمد عاملی اصفهانی، نخستین کسی است که احادیث اهل بیت را در ایران نشر داد. پدر علامه مجلسی، نخستین دانشمندِ فقیهی است که آن ها را به فارسی و عربی تصنیف کرد و خود علامه محمدباقر مجلسی، نخستین مرجع تقلیدی است که عموم مردم ایران از راه کتاب های فارسی او، با اهل بیت و سخنان گران قدر ایشان آشنا شدند.

از میان این خانواده بزرگ علمی و دینی، مردان و زنان دانشمندی برخاسته اند که در هیچ یک از دودمان های بزرگ اسلامی و شیعی سابقه نداشته است. ده ها مجتهد جامع الشرایط، فقیه نامی و مؤلف و مصنف از جمع این دودمان به گسترش فرهنگ و معارف اسلامی همت گماشته و آثار پر باری را در رشته های گونه گون دانش های عقلی، نقلی و ادبی، به فارسی و عربی آفریده اند.

وجه تسمیه

تاريخ نگاران درباره دليل مشهور شدن اين خاندان به «مجلسی» همداستان نيستند و هشت نظر در اين باره بيان شده است.

• نخستين فرد از اين خاندان كه به مجلسی شهرت يافت، ملا مقصودعلی بود. وی به سبب حسن محاضرت و خوش مجلس بودن، «مجلسی» ناميده شد و بدان تخلص مي ورزيد. در نتيجه، مجلسي، لقبي براي اين خاندان بزرگوار و شريف گرديد.

به نظر مي آيد همين نظر درباره شهرت يافتن اين خاندان بلندآوازه به «مجلسي» درست باشد و نظريه هاي ديگر مانند اين كه شاه تهماسب چنين لقبي را به ملامقصود علي داده، ناپذيرفتني است.

مشاهیر خاندان

نیاکان

برخی از افراد مشهور و علمای این خاندان عبارتند از:

• حافظ ابونعيم اصفهانى، جد بزرگ علامه، عالم بزرگوارصاحب كتابهايى چون‏«تاريخ اصفهان» و«حلية الأولياء» است.
• کمال الدین درویش محمد، جد مادری علامه مجلسی
• ملا مقصودعلی، پدر علامه محمدتقی مجلسی
• ملا محمد تقى مجلسى، پدر علامه، معروف به «مجلسى اول» صاحب كرامات و مقامات معنوى و روحى بلند است. او محدث و فقيهى بزرگ است و كتابهايى نيز تأليف نموده است. محمد تقى مجلسى شاگرد شيخ بهايى و مير داماد است. او در علوم مختلف اسلامى تبحر داشته و در زمان خويش مرجعيت تقليد را به عهده داشته است. وى در كنار مرجعيت، از اقامه نماز جمعه و جماعت نيز غفلت نمى‏كرد و امام جمعه اصفهان بود.

فرزندان محمدتقی مجلسی

مجلسی اول 4 دختر و 3 پسر داشته است. پسران وی، دانشمندان ستوده خصالی بودند و دختران وی نیز به همسری دانشمندان بزرگواری در آمدند.

1- محمدباقر مجلسی مشهور به علامه مجلسی، نویسنده کتاب بحار الانوار، مشهورترین فرزند محمدتقی مجلسی است.

2و3- دو پسر دیگر او عزیزالله و عبدالله نام داشتند که ملا عزيز الله مجلسى فرزند ارشد وى ، ملا عبدالله مجلسى و علامه محمد باقر مجلسى فرزند كوچك ، همه نزد پدر و اساتيد بزرگ تحصيل نمودند و از علماى زمان خود به شمار مى آمدند. عبدالله به هند رفت و در آنجا در حدود سال ۱۰۸۴ درگذشت.

• دختر ملا عزیزالله مجلسی، از زنان عالم، فقیه و محدث در قرن ۱۲ قمری، نوه ملا محمدتقی مجلسی و برادرزاده علامه مجلسی بوده است. یک حاشیه بر کتاب «من لایحضره الفقیه» به او نسبت داده اند.
• از زین العابدین نیز به عنوان پسر ملا عبدالله نام برده شده که محدثی فقیه در قرن 12هجری بوده و از عمّ بزرگوار علّامه ملّا محمّد باقر مجلسی تلمّذ کرده است

4- آمنه بیگم، مشهورترین فرزند او علاوه بر علامه مجلسی است که همسر ملا صالح مازندرانی، شارح اصول کافی بوده است. آمنه‌خاتون و ملاصالح شش پسر داشتند که همه اهل علم بوده‌اند. همچنین یک یا دو دختر نیز داشته‌اند. وحید بهبهانی و آیت‌الله بروجردی از نسل آمنه بیگم و ملاصالح مازندرانی بوده‌اند.

• پسران آنها عبارتند از: شیخ محمدحسین، شیخ محمدسعید متخلص به اشرف، شیخ محمدهادی، ملا نورالدین محمد، ملا حسین‌علی و شیخ ملا عبدالباقی.
• زکیه دختر شیخ محمد صالح مازندرانی است. در مستدرکات اعیان درباره او اینطور می‌نویسد: «عالمة فقهیة کاتبة کانت من فواضل نساء عصرها، کتبت شرح الکافی لوالدها و منه مجلد العقل و العلم فی مکتبة المدرسة الفیضیة بقم تحت رقم ۶۱۴ و جاء آخره کتبته الامة الفقیرة الحقیرة المحتاجة الی الله الغنی، زکیة بنت مولانا محمد صالح المازندرانی غفر الله له. و یقال ان لها بعض الحواشی و التعلیقات علی الکتب الفقهیة»
  • زینب بیگم دختر محمد سعید بن محمد صالح مازندرانی است. در مستدرکات اعیان اینطور آمده است: «کانت حیة سنة ۱۱۲۹ ق، عالمة عارفة فاضلة ادیبة بصیرة بالکلام.» و دختر زینب بیگم، آمنه بیگم نیز از زنان فاضله و جلیله این خاندان است.
    • نکته‌ای که قابل ذکر است اینکه دختر نورالدین محمد بن محمدصالح مازندرانی با آقا محمد اکمل اصفهانی ازدواج کرده و حاصل این ازدواج محمدباقر وحید بهبهانی معروف می‌باشد. بنابراین محمدباقر مجلسی دوم صاحب بحار الانوار، دایی پدر بزرگ مادری وحید بهبهانی است نه دایی خود او، (آن چنانکه به اشتباه در بعضی از کتب تراجم نوشته شده) و محمدصالح مازندرانی جد مادری وحید بهبهانی است. نسب ایشان با چهارده واسطه به شیخ مفید می‌رسد و از طریق مادر هم از نواده‌های مجلسی اول می‌باشد.
    • دختر دیگر محمد صالح مازندرانی با سید ابوالمعالی کبیر طباطبایی، که عالمی فقیه، عابد و زاهد بوده، ازدواج کرده که یکی از فرزندان آنان ابوالمعالی صغیر است که پدر سید علی صاحب ریاض و جد سید محمد مجاهد صاحب مناهل و مفاتیح می‌باشد.

5و6و7- محمدتقی مجلسی سه دختر دیگر نیز داشته که نامی از آنها ذکر نشده است، ولی نام همسران‌شان ثبت شده که عبارتند از:

• محمدعلی استرآبادی، ملا میرزا محمد شیروانی و میرزا کمال‌الدین محمد فسائی، شارح شافیه.

فرزندان محمدباقر مجلسی

علاّمه ملاّ محمّد باقر مجلسى از دو زن آزاد و يك زن كنيز ، نُه فرزند داشته ، به شرح ذيل :

• از خواهر ميرزا علاءالدين محمّد گلستانه (كه ميرزا دو شرح بر كتاب نهج البلاغه نوشته و اسماء الحُسنى را نيز شرح كرده است) يك پسر آورده و دو دختر :

ميرزا محمّدصادق است كه علاّمه ، كتاب «مرآة العقول» را كه شرح كتاب «كافى» است و شرح كتاب «تهذيب» را به خواهش اين پسر نوشته است . اين پسر در زمان حيات علاّمه مجلسى وفات كرده است.

يكى از اين دو دختر به همسرى عالم، آقا مير محمّدصالح خاتون آبادى درآمد .

يكى از اين دو دختر به همسرى ميرزا محمّد كاظم بن ملاّ عزيز اللّه بن ملاّ محمّد تقى (مجلسى اوّل) درآمده .

• از خواهر ابو طالب خان نهاوندى، يك پسر آورده و يك دختر . اسم اين پسر

ميرزا محمّدرضا آقاسى است.

دختر به همسرى ملاّ حيدر على درآمده .

• امّا از كنيز [خود] دو پسر آورده و دو دختر .

اسم پسران ميرزا جعفر و ميرزا عبداللّه است.

علاوه بر اينها خاندان‌هاى بزرگى از علماى آن عصر مرتبط با علامه مجلسى بودند، مانند وحيد بهبهانى، بحر العلوم، طباطبايى بروجردى، ميرزا عبدالله افندى صاحب رياض العلما، شهرستانى و...

منابع

• قربانی، یوسف، اسوه محدثان ویژه نامه زندگی علامه محمدباقر مجلسی (ره)، قم:تهران: مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، 1383.
• سوری، محمود، بزرگداشت علامه محمدباقر مجلسی، مجله  گلبرگ،  شماره 65، مرداد 1384.