محمد حسین ضیاء اصفهانی

ملاّ محمّد حسین ضیاء اصفهانی، متخلّص به "ضیاء"، عالم، فاضل، شاعر و خطاط بوده است. وی متولّد ۱۲۱۷ و متوفّى ۱۲۶۵، از نوادگان مرحوم ملا محمد اسماعيل بن محمّد جعفر خواجويى كه آن مرحوم، معاصر حكومت افاغنه و نادرشاه بودند‌.

زندگی نامه

سیّد احمد دیوان بیگی می نویسد: وی از طرف پدر از نوادگان حکیم و فیلسوف مشهور عهد افشاریه ملّا اسماعیل خواجویی و از طرف مادر به میرزا مهدی خان منشی "کوکب" تخلّص صاحب "درّه نادری" می رسد.

او در محلّه خواجو ساکن بود و دختری از نوادگان حکیم مؤمن تنکابنی را به زوجیت اختیار کرد و عمر را به خوشنویسی و سرودن شعر گذرانید.

مرحوم مهدی بیانی در کتاب «احوال و آثار خوشنویسان» آثاری از او را معرفی کرده است. در قبرستان های قدیم اصفهان و به ویژه تخت فولاد الواح قبور فراوانی به خط او وجود داشته که اکنون اندکی از آنها هنوز باقی است از جمله سنگ مزار ملّا محمّد مهدی قمبوانی، شیخ محمّد تقی رازی و شیخ محمّد رحیم شیخ الاسلام. همچنین برای بسیاری از علما و ادبای معاصر خویش مرثیه و ماده تاریخ سروده که بر سنگ مزار آنان نقر گردیده است.

به نوشته دیوان بیگی:

وی نزد علماء و فضلای عهد خویش به تحصیل پرداخت و در علوم مختلف به خصوص فقه، ادبیات، حکمت، حساب مهارتی بسزا یافت.و همچنین در علوم ظاهری سرآمد عصر، و در علم هیئت و نجوم و هندسه و حساب اعجوبه دهر بوده. هفت خط او اقالیم سبعه را سیار، شکسته را به درستی دو استاد، و نستعلیق را مثل "رشیدا" و "عماد"، و نسخ را چون "میرزای نیریزی" می نوشت.

حجره ى آن مرحوم، هرگز از ادبا و شعرا و فضلاى عراق و فارس خالى نبود و از او كسب كمال و حال مى نمودند.

شرح احوال آن مرحـوم در كتـاب شـمس التـواريخ از مصـنّفات مرحـوم ميـر زا عبدالوهاب قطره ى سامانى و كنز الدرر آمده است.

محمّد علی بهار در تذکره "مدایح معتمدیه" می نویسد:

"ضیاء" باطنش چون ظاهرش مصفّا، صاحب اخلاق حمیده و احوال پسندیده. نامش ملّا محمّد حسین، و در طرز تغزّل ومدح "معزّی" را ثانی اثنین. از فضلا زادگان اصفهان و از نشو و نما یافتگان آن سامان است...

در علوم باطن و ظاهر، فضلا را محسود اصاغر و اکابر، و در فنون رسایل و دفاتر، پیش فرد اوایل و اواخر. عروس صفحه از نگارش هفت قلمش هر هفت پرده، و مشاطّه خامه اش جمال صحایف را غیرت هشت بهشت کرده.

طبعی مطبوع و رسمی مرغوب و شعری با نظم و نثری با اسلوب دارد، و در علم سیاق شهره آفاق، و در فن نجوم طاق است. در انواع سخن قادر و در اجناس هنر ماهر. قصاید چون آب روان و قطعات چون باغ جنان زیور صفحات جهان ساخته.

سیّد محمّد علی وفا زواره ای در "مآثر الباقریه" می نویسد:

اسمش ملاحسین، از مستعدّین اصفهان ارم نشان است. جوانی است آسوده حال، خجسته خصال؛ با همه تلخ کامی، شیرین زبان است و با شکستگی، درست بیان. به تحصیل علوم، راغب، و انواع هنر را بالطبع، طالب است. انواع خطوط را خوش می نگارد، و نسخ را که ناسخ نسخ دیگر خطوط است خوش تر نگاشتن آرد.

به مضمون:

هر که در او جوهر دانایی است

برهمه کاریش توانایی است

و به مقتضای طبع سلیم و سلیقه مستقیم، دراقسام شعر، ماهر و پرکار و صاحب حال و پیچش خیال است؛ و این معنی از قصیده ای که در مدیح سرکار شرایع مدار، قدوه الایام، مقتدی الانام، خلیفه الله، روح من یروح فداه، گفته، ظاهر است.

میرزا محمّد باقر بهاء خواجوئیفرزند ضیاء، ادیب شاعر دانشمند. به نوشته سیّد احمد دیوان بیگی در "حدیقه الشعراء": وی مردی با سواد و کمال بوده و از نجوم و ریاضی و هندسه بهره وافی برده و مکاتبات شرعیه اصفهان غالبا مرجوع به ایشان و در اصفهان در این امر منحصر بوده. از مسائل شرعیه و اصلاح و رفع اشکال معاملات نیز ربط کامل داشته؛ احوال و اخلاق و مصاحبت و معاشرتش هم بسیار خوب بوده. کتابی در مصائب آل اللّه، نظما و نثرا در دست تألیف داشته، موسوم به "بهار الجنان". اشعارش اغلب در مدایح و مراثی بوده و مدح حکّام و امرا هیچ نداشته است.

از محمّد باقر بهاء چندین مرثیه و ماده تاریخ در دست است. از جمله قصیده شیوایی که در وفات شاعر اهل بیت علیهم السلام مولانا ابراهیم بن محمد باقر مروی متخلّص به "جوهری" و تاریخ بنای مزار او سروده است. این مرثیه بدین شرح بر روی سنگ مزار جوهری واقع در فلکه شهداء حک شده است:

ای برادر، گر به چشم عبرت اندر روزگار		بر قبور مردگان آری گذار و بنگری
منکسف بینی هزاران آفتاب و ماهتاب		محترق بینی دو صد زهره، هزاران مشتری

اشعار

ضیاء دارای دیوان اشعاری است که تاکنون به چاپ نرسیده است. نسخه خطی دیوان ضیاء در کتابخانه ملک موجود است. نمونه هایی از اشعار مدح او در تذکره "مدایح معتمدیه" ثبت است.

وفا زواره ای نیز در تذکره "مآثر الباقریه" قصیده زیر را از او در مدح فقیه و زعیم نامدار سیّد محمّد باقر شفتی حجه الاسلام آورده است:

مشکین نقاب زلف ز رخ برفکنده ای		خورشید را ز رشک، در آذر فکنده ای
چنبر شده است پیکر من تا به دوش خویش		آن عنبرینه زلف چو چنبر فکنده ای
گر روز من سیاه نمی خواهی از چه رو		زلف سیه به روی منوّر فکنده ای
خال سیه به روی تو هر کس که دید گفت:		در بزم خلد، عود به مجمر فکنده ای

از ضیاء اشعار مرثیه و ماده تاریخ زیادی بر روی سنگ لوح های موجود در تخت فولاد به چشم می خورد که از اهمیت زیادی برخوردار است.

نویسنده در جستجو های مکرر خود اشعار وی را جمع آوری نموده است. برخی از کسانی که وی برای آنان مرثیه و ماده تاریخ سروده عبارتند از:

علّامه شیخ محمّد تقی نجفی رازی [م: ۱۲۴۸] صاحب کتاب "هدایه المسترشدین" سروده ضیاء به خط محمّد باقر سمسوری بر سنگ مزار او نقش بسته است:

آه که در بزم دهر، ساقی ایام ریخت		زهر اجل از جفا، فخر جهان را به جام
شیخ محمّد تقی آن که به گاه سخن		صیقل نطقش زدود ز آینه دل ظلام
کاشف اسرار حق، هادی راه هدی		حامی شرع مبین، وارث خیر الانام
بود ز تقوای او، خانه عصیان خراب		داشت ز افکار او، دین پیمبر قوام

حرره محمّد حسین المتخلّص بضیاء ابن محمّد اسماعیل، صنعه محمّد رضا بن محمّد حجّار

شهربانو دختر بافضیلت علّامه شیخ محمّد تقی نجفی رازی و نواده دختری شیخ الطائفه شیخ جعفر نجفی کاشف الغطاء.

فغان ز گردش گردون کج نهاد که دارد		همیشه پیر و جوان را دل از ستیزه پر از خون
هزار حیف که مهر سپهر مجد و حیا را		به زیر خاک نهان کرده است با قد موزون
اگر نه گوهر بحر حیا بدی ز چه کردش		به خاک تیره نهان از جفا به ساحت هامون؟
چو آن سپهر حیا زین جهان برفت، جهان را		بود ز ثابت و سیار، داغ غم به دل افزون

مادر شاهزاده

به دوران محمّد شاه غازی		که در زیر نگینش ملک عالم
شهنشاهی که آمد پشت در پشت		جهان بخش و جهان بان تا به آدم
فریدون فر منوچهر جم آیین		که آمد شاه را دستور اعظم
ظهیر ملک و ملّت معتمد آن		که باشد زیب بخش مسند جم

کتبه محمّد باقر ۱۲۴۶، صنعه محمّد حسین ۱۲۶۲

میرزا محمّد رحیم شیخ الاسلام عالم عامل کامل باذل، م: ۱۲۴۹ق مدفون در بقعه تکیه علّامه آقا حسین خوانساری؛ این اشعار به خط "ضیاء" بر سنگ لوح مزار او حک شده است.

هزار حیف از آن نخل بوستان فضیلت		که تند باد حوادث فکند ناگهش از پا
در محیط سخاوت، ستوده فخر افاضل		که علم و سینه اش آمد نظیر گوهر و دریا
نموده اند چه آیا به او ز عالم باقی		که شد روانه به صد شوق و دیده بست ز دنیا؟
چه مرغ روح وی آمد به تنگ در قفس تن		پرید از چمن دهر سوی سدره و طوبی

کتبه محمّد حسین المتخلّص بضیاء. عمل استاد محمّد رضا حجار.

حوری نسا بیگم [م: ۱۲۴۹] فرزند سیّد جلیلِ باذل، سیّد مهدی و همسر میرزا محمّد رحیم شیخ الاسلام، مدفون در بقعه تکیه علّامه آقا حسین خوانساری، سروده و خط ضیاء.

داد از ساقی گردن کاندرین بزم جهان		ریختی حوری نسا را زهر ناکامی به جام
آن که بودی روز و شب بهر عبادت در سجود		وان که بودی سال و مه از بهر طاعت در قیام
در مقام زهد بودی تابع خیر النسا		در طریق شرع بودی پیرو خیر الانام
از خسوف ظلم گردون ستم گستر نمود		روشنی اختر برج سیادت را تمام

حرره حسین بن اسماعیل المتخلص بضیاء

میرزا محمّد باقر موسوی(م:۱۲۵۵ق) مدفون در تکیه خاتون آبادی:

صاحب جود، میرزا باقر		که نبودش به روزگار، قرین
رفت چون از جهان "ضیا" می خواست		سال تاریخ او کند تعیین
با سر آه گفت پیر خرد:		جایگاهش بجو ز خلد برین

میرزا علی نقی بن سیّد حسین حسنی(م:۱۲۵۵ق) مدفون در حوالی مزار مطهّر فاضل هندی:

میرزا محمّد باقر خاتون آبادی فرزند حاجی علی محمّد حسینی خاتون آبادی (م: محرم ۱۲۵۱ق) مدفون در سمت شمال تکیه خاتون آبادی.

هزار حیف از آن سرو بوستان نبی		که سرنگون شده از صرصر اجل ناگاه
جهان جود و کرم میرزا علی نقی آن		که در جهان ز دل هر فقیر بود آگاه
کنند بهر جداییش دوستان افغان		کشند بی رخ او یاورانش از دل آه
سزد که مهر رخش چون نهفته شد در خاک		شود نهان به نقاب خسوف عارض ماه

هزار حیف از آن سرو جویبار سیادت		که کند صرصر مرگش ز بوستان محمّد
چراغ محفل جان نبی محمّد باقر		که بود روشنی افزای دودمان محمّد
هنوز طائر پرناگشوده بود که ناگه		ز سنگ حادثه افتاد از آشیان محمّد
همین نه خلق جهان سوختند سوخت به عقبی		دل علی هم از این ماتم و روان محمّد

میرزا محمّد کاظم خاتون آبادی[م: ۱۲۶۲ق] مدفون در صحن تکیه خاتون آبادی.

دریغا که از دودمان نبی		مهی گشت پنهان به زیر زمین
چو شد میرزا کاظم نوجوان		به فردوس با حوریان همنشین
"ضیا" گفت از بهر تاریخ او:		"مکان آمد او را بخلد برین"

میرزا علی نقی زنجانیمرثیه و ماده تاریخ وفات این عالم جلیل قبلا ذکر شد.

از دیگر اشعار ضیاء مرثیه زیر است که بر سنگ لوحی واقع در مقبره سر قبر آقا حک شده بوده و اکنون از بین رفته است:

{پایان شعر}}

اشعار بر سنگاب مقبره سیّد حجه الاسلام شفتی اشعار زیر نیز بر سنگاب مقبره سیّد حجه الاسلام شفتی حک شده است:

آه که ساقیّ جهان جای می		زهر الم ریخت به جام جواد
حیف که ضرّاب فلک عاقبت		سکّه زد از مرگ به نام جواد
آمده از گلشن جنت مگر		رایحه گل به مشام جواد
کز چمن دهر به خوان بهشت		لحم طیور است طعام جواد

وفات

ضیاء در سال ۱۲۶۵ق در سن ۴۸ سالگی (در زمان حیات پدر خود) وفات نمود و در سمت شمال مقبره فاضل هندی مدفون گردید. دیوان اشعار ضیاء هنوز به طبع نرسیده است. بر سنگ نوشته مزار او این اشعار از "کفّاش" آمده است:

چو حاجی کاظم قاری بنا کرد		به توفیق شه لب تشنه سنگاب
خداوند جهان از روی رحمت		به رویش باز کرد از جنت ابواب
به یاد تشنگان کربلا شد		روان سیل سرشک از چشم احباب
حسین بن علی را یاد آرد		بنوشد هر که از وی جرعه ای آب

در حاشیه سمت راست و چپ سنگ نیز اشعاری از "تاراج" حک شده که بخشی از آن فرسوده شده و قابل خواندن نیست.

هزار دور زد این چرخ تا به روی زمین		ز برج علم چو خورشید شد مهی تابان
ز علم و حلم و کمال و جمال و دانش و فضل		به عصر خویش ز هر باب بود قطب زمان
به آن رسید کز ایران شکر برند به هند		ز بس که شد به سخن لعل او شکر افشان
ز بس رواج گرفتی جواهر سخنش		شکست رونق بازار لؤلؤ و مرجان

در بزم دهر آه که از صرصر فنا		فانوس مهر و شمع وفا را ضیا نماند
در سر شعاع دانش و در دل فروغ عقل		در تن ... نماند
چون شد ضیا ...		گفتند مرد و زن که به ما رهنما نماند
ناگه زبان خامه "تاراج" زان میان		کرد این بیان: "بدیده ضیا نماند"

مرثیه در وفات شیخ محمّد حسین واعظ شیرازی که بر مزار وی واقع در تکیه مادر شاهزاده حک شده است:

مرثیه و ماده تاریخ وفات حاج میرزا محمّد کاظم ولد مرحوم حاج محمّد تقی تاجر معروف به نقشینه فروش [م: یکشنبه ۱۱ شعبان المعظم سنه ۱۲۸۴] که خود آن را کتابت نموده است.

این اشعار اکنون بر سنگ میرزا محمّد کاظم واقع در صحن تکیه آقا حسین خوانساری به شرح زیر با رقم: "کتبه بهاء بن ضیاء" موجود است.

دهر جفا جو ز راه ستم و کین		نخل وجود جوان و پیر بریدی
پیرهن زندگی هر آن که به بر کرد		همچو قبایش ز چنگ مرگ دریدی

بر روی سنگ مزار نفیس حاج میرزا محمّد تقی بن علی نقی نقشینه [م: صفر ۱۳۰۸] اشعاری از "بهاء" نوشته شده بود که همچون بسیاری از سنگ های نفیس دیگر این تکیه در دو دهه گذشته از بین رفت. ماده تاریخ آن چنین بود:

در هزار و دوصد و هشتاد وچار		حاجی میرزا کاظم فرخنده خو
آن که بودی پاک طینت در جهان		زیر خاک تیره آخر کرد رو

جای چون و چندانی نه "بها" به تاریخش:

"از ازل تقی را چون جنت آمده ماوی"

ماده تاریخ وفات میرزا رحیم کلانتر

این ماده تاریخ به خط میرزا فتح اللّه جلالی بر روی سنگ لوح کلانتر در مقبره لسان الارض نوشته شده بود:

سروش گفت "بها" را برای تاریخش:

"کلانتری جنان را رحیم داد بدو"

ماده تاریخ وفات سیّد مؤمن بیدآبادی

شد از جهان برون به ماه صیام شاد		مهری که اوستاد فروع و اصول بود
تاریخ فوت او ز "بها" خواستم بگفت		این بیت را که جامع ردّ و قبول بود:
"ماه صیام نزد رسول آمد از جهان		آن سیّدی که مؤمن آل رسول بود"

شعر کتیبه سنگاب مسجد رحیم خان

واقع در زیر ایوان جنوبی مسجد که به خط نستعلیق برجسته حک شده است:

از عنایات کردگار رحیم		یافت توفیق این ثواب عظیم
اسداللّه دبیر نیکو...		که ورا حسن خلق و طبع کریم

منابع

• گلزار فضیلت: مشاهیر تخت فولاد اصفهان (تکیه فاضل هندی)، رحیم قاسمی، اصفهان، ناشر کانون پژوهش، چاپ اول، ۱۳۸۸.
• برگرفته از کتاب تذكره شعرای تخت فولاد اصفهان: معرفي شعراي مدفون در تخت فولاد اصفهان، عليرضا لطفي (حامد اصفهاني)، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحي شهرداري اصفهان، ۱۳۹۰. ص ۳۸۸.
• برگفته از:مهدوی،مصلح الدین، اعلام اصفهان،اصفهان سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان،1386.