مدرسه علمیه بابا قاسم

ویژگی های ذکر شده اثر توسط مرحوم مهدوی

سال ساخت	قبل از صفوی
آدرس	خیابان هاتف در کنار بقعه بابا قاسم
وضعیت:	دایر است ولی متروکه می باشد.
علّت نام گذاری:	به دلیل حاکمیّت مکتب امامت و ولایت بر شهر اصفهان بدین نام نامیده شده است.
کد مؤلف	AUTHORCODE00453AUTHORCODE

تحقیق مرحوم مصلح الدین مهدوی

مرحوم سید مصلح الدین مهدوی در کتاب اصفهان دارالعلم شرق اینگونه ذکر کرده اند: [مهدوی:]در کتاب «از سلاجقه تا صفویه» (صفحه 224) می نویسد مدرسه امامی، این مدرسه از ابنیه ی زیبا و با آب و رنگ اصفهان است که در جوار بقعه و مزار بابا قاسم واقع شده و بیشتر اهمیّت این بنا از نظر ساختمان و کاشی کاری و کتیبه های معرّق و ممتاز آن می باشد که نظیر تزئینات آن فقط در بنای بابا قاسم دیده شد. کتیبه آن مدرسه که تاریخ ساختمان آن را دربردارد ناقص و قسمتی از آن ریخته است از آنجا که این بنا شباهت کافی به ساختمان بقعه بابا قاسم دارد می توان سال 725 هجری را تاریخ بنا دانست.

مراد از این مدرسه همان مدرسه بابا قاسم است که در خیابان هاتف در کوچه بابا قاسم و نزدیک مقبره ی بابا قاسم قرار دارد.

مدرسه دو طبقه ای که دارای 32 باب حجره تحتانی و فوقانی است که بیشتر حجره های فوقانی آن ویران شده است.

علّت این که این مدرسه به مدرسه ی امامی یا امامیّه شهرت یافته آن است که بر سردر مدرسه اسامی خلفا را نوشته و بر این اساس مرجع طلّاب اهل سنّت بوده است، آن گاه که از آن وضعیّت موجود خارج و مرجع طلّاب امامیّه شده به نام مدرسه ی امامیّه معروف و مشهور شده است و به طور حتم از عهد سلاطین صفویه این تغییر نام، عملی گردیده است. زیرا نوشته هایی که نشانه ی حاکمیّت اهل تسنّن بوده، متعلّق به دوره ی حاکمیّت افغان های مهاجم و سنّی مذهب در اصفهان است و گرنه در دوران حکومت صفویّه، تمامی آثار و علائم تسنّن از شهر و ساختمان های آن از بین رفته است، آن هم در مدرسه ای که محلّ نشر و ترویج مکتب تشیّع و تعالیم و معارف اهل البیت- علیهم السلام- بوده است. به هر حال این مدرسه به اعتبار نام مدرّس آن بابا قاسم- از عرفای بزرگ قرن هشتم- در سال 725 ه.

ق. ساخته شده و به هر حال تنها مدرسه ای است که اصفهان- که بارها بستر حوادث بوده است- آن را حفظ کرده و به بشر امروز هدیه نموده است.

و از میان مدرّسان نامدار آن می توان به محدّث بزرگ شیعی، علّامه محمّد تقی مجلسی (متوفّی 1070 ه. ق.) اشاره نمود.

در کتاب گنجینه آثار تاریخ اصفهان (صفحه 307) می نویسد: مدرسه بابا قاسم، یکی از بناهای معروف اصفهان است که مزارش پس از چند قرن هنوز زیارتگاه مشهوری به شمار می رود بابا قاسم اصفهانی است ...

مدرسه بابا قاسم که آن را مدرسه امامیّه نیز می نامند، بنای زیبایی است که حیاطی در وسط و چهار ایوان و اتاقهایی که حجرات طلّاب بوده است در اطراف خود دارد.

ساختمان این مدرسه که از قدیمی ترین مدارس موجود طلبه نشین اصفهان است دو طبقه است و در طبقه دوم نیز حجراتی دارد.

نکته ای که در بنای این مدرسه قابل توجه است، آنکه در رأس اسپر دیوار شمالی این مدرسه، در ته شمسه، بخش ثلث سفید بر زمینه ی لاجوردی نوشته شده: لا اله الا اللّه، محمّد رسول اللّه حقّا.

شمسه وسط اسپر از ده مربع کوچک تشکیل شده که در هر مربع به خط سفید معرّق بر زمینه کاشی لاجوردی یکی از اسامی زیر نوشته شده است: ابو بکر، عمر، عثمان، علی،

طلحه، زبیر، سعد، سعید، عبد الرحمن، ابو عبید و در حاشیه اطراف اسپر به خط بنائی با کاشی معرق فیروزه ای بر زمینه آجری صلوات بر چهارده معصوم نقش شده است.

تاریخ بنای مدرسه در کتیبه خراب شده ولیکن عدد آحاد آن که پنج باشد موجود است و رقم مات آن نیز ظاهرا سبع مائه بود و بر حسب قرائن عشرات نیز عشرین باشد یعنی سال بنای مدرسه 725 هجری می باشد.

شیعه بودن برخی از باباها محلّ تأمّل است از جمله:

بابا قاسم که در خطوط کاشی کاری بالای در جنوبی- مدخل مقبره- در شمش شمسه کوچک به خط ثلث پوسته شده بر زمین لاجوردی اسامی اللّه، محمّد، ابو بکر، عمر، عثمان، علی دیده می شود که سه کاشی آن را بعدا شکسته اند و جای آن معلوم است و آنچه در مدرسه امامیّه و بقعه بابا قاسم صلوات بر چهارده معصوم است از یادگارهای دوران صفویّه است.

مدرسه چون در جنب بقعه بابا قاسم بنا گردیده و سال بنا نزدیک به همدیگر است (مدرسه 725 و بقعه 741) به نام بابا قاسم شهرت دارد و چون نام خلفای راشدین و عشره مبشره در آن جا ذکر گردیده است. بعدا جهت رفع این توهّم که این مرکز ارتباطی به اهل سنّت ندارد، آنجا را امامیّه گفته اند.

خطوط ضلع شرقی مدرسه از جنوب به شمال در داخل مقرنس های ایوان اول این ضلع در اشکال مربع به خط بنایی با کاشی سفید معرّق بر زمینه ی لاجوردی نوشته شده «لا اله الا اللّه، و محمّد، و علی و حسن و حسین»

بر دو جانب ایوان بزرگ وسط این ضلع به خط بنایی لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه شطرنجی آجری در هم نوشته شده است «قل استغفر اللّه». در داخل مقرنس های ایوان چهارم این ضلع به خط کوفی آجری بر زمینه فیروزه ای در یک لوحه نوشته شده «الملک اللّه» و به خط کوفی فیروزه ای و سفید بر زمینه آجری «الملک اللّه» و داخل ایوان به خط آجری بر زمینه فیروزه ای در یک طرف «اللّه» و در طرف دیگر کلمه «اکبر».

در زیر مقرنس های ایوان پنجم این ضلع به خط بنایی با کاشی معرّق بر زمینه سبز در وسط نوشته شده «الصلوه نور المؤمن» و در طرفین به خط کوفی سفید بر زمینه لاجوردی اسامی «اللّه»، «و محمّد» «و علی»، «و حسن»، «و حسین» نوشته شده است.

ایوان شمالی:

در بین حاشیه و متن طاق ایوان در یک شش ضلعی که بدون زمینه است و همه تزئینات خطی است شش کلمه علی نوشته شده که سه کلمه سفید و بقیه لاجوردی رنگ است. قسمت عمده تزئینات طاق فرو ریخته فقط چهار مربع باقی مانده:

در یک مربع به خط بنایی آجر معرق در زمینه فیروزه ای «و حسن»، «و حسین» دریک مربع به خط سفید معرق بر زمینه لاجوردی «عمل الشیخ محمّد بن عمر» در دو مربع به خط بنایی سفید بر زمینه لاجوردی «الدنیا راحه»، «و ترکها راحه» در وسط هلال طاق این ایوان در یک شمسه به خط کوفی فیروزه ای سوره اخلاص نقش بسته در حاشیه های پراکنده در متن به خط بنایی فیروزه ای بر زمینه لاجوردی آبی نوشته شده:

«تسبیحات حضرت زهراء» ذکر سجده و رکوع «العظمه للّه»، «سبحان اللّه الفرد الصمد»، «سبحان الملکوت». در مقرنس های پایین اسپر در یک مربع بزرگ «اللّه» و به خط بنایی سفید معرق بر زمینه ی لاجوردی سوره ی اخلاص نوشته شده و در چهار لوحه به خط بنایی سفید و لاجوردی سه رگی بر زمینه فیروزه ای نوشته شده: «اللّه ربّی»، «محمّد نبیّ»، «الحکم للّه»، «الحمد للّه». در یک شش ضلعی به خط کوفی با کاشی سفید معرق بر زمینه مشکی نوشته شده «محمّد»، «ابو بکر»، «عمر»، «عثمان»، «علی» بر جانب شرقی ایوان شمالی به خط بنایی شطرنجی لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه آجری به طور درهم و مکرّر جمله «سبحان اللّه» و بر جانب غربی جمله «الحمد للّه». تزئینات دیوارهای این ایوان را تشکیل می دهد. در داخل ایوان کوچک واقع در مشرق ایوان بزرگ شمالی به خط بنایی با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده «الدنیا ساعه و جعلنا طاعه» در داخل ایوان کوچک غربی به خط بنایی سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده: «اللّه»، «محمّد»، «علی».

ضلع غربی مدرسه بابا قاسم:

در این ضلع از شمال به جنوب نقوش ایوان کوچک اول در این ضلع تزئیناتی است.

در ایوان کوچک دوم در یک مستطیل به خط بنایی سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده «اللّه ربی». ایوان بزرگ ضلع غربی مدرسه در وسط این ضلع واقع است و خطوط تزئیناتی آن به خط بنایی شطرنجی فیروزه ای و لاجوردی بر زمینه آجری به طور درهم تکرار جمله «لا اله الا اللّه» در ایوان کوچک چهارم در زیر مقرنس ها به خط بنایی با کاشی معرق سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده «محمّد نبی». در ایوان کوچک پنجم در پنج شکل مربع به خط بنایی با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده «یا اللّه»، «محمّد»، «حبیب اللّه»، «اللّه ربی»، «و علی» در داخل مقرنس های ایوان بزرگ ضلع جنوبی مدرسه بابا قاسم در یک مربع کوچک به خط بنایی فیروزه ای معرق بر زمینه آجری نوشته شده است «محمّد»، «و علی».

تزئینات داخل ایوان به خط بنایی شطرنجی لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه آجری تکرار جمله «و اللّه اکبر» است. گنبد و محراب مدرسه در این ضلع واقع است و بر دیوار شمالی محوطه زیر گنبد در یک لوح به شکل مستطیل به خط بنایی با کاشی معرق لاجوردی بر زمینه سفید نوشته شده است: «عمل الشیخ محمّد عمر» و در رأس قسمت داخلی گنبد به خط بنایی با کاشی فیروزه ای معرق بر زمینه آجری عبارت: «قال اللّه عزّ و جلّ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً».

ایوان کوچک غربی این ضلع دارای نقوش تزئیناتی است ولی در زیر مقرنس های ایوان کوچک شرقی که تزئینات فوقانی منتهی الیه دالان ورودی را سمت صحن تشکیل می دهد. در الواح کوچک به شکل مربع مستطیل به خط بنایی معرق سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده: «قال النبی علیه السلام»، «الحکمه اللّه»، «الدنیا جیفه و طالبها کلاب».

کتیبه قرآنی مدرسه بابا قاسم مورخ سال 725 هجری داخل ایوان های بزرگ چهارگانه شمالی و جنوبی، شرقی و غربی مدرسه بابا قاسم با کتیبه های زوجی که شامل آیات قرآنی می باشد تزئین شده. سطرهای بالا به خط کوفی با کاشی معرق فیروزه ای بر زمینه لاجوردی شامل سوره «دهر» است که ابتدای آن ضلع شرقی ایوان شمالی است و پس از گردش به دور مدرسه در هلال ایوان بزرگ شرقی ختم می شود و در آخر سوره فقط جمله «صدق اللّه» نوشته شده است.

سطرهای پائین به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی شامل سوره «فتح» است که ابتدای آن ضلع شرقی ایوان شمالی در زیر کتیبه کوفی است و به آخر هلال ایوان کوچک دوم ضلع غربی «از شمال به جنوب» ختم می شود.

و در آخر کتیبه سال تاریخ آن که ناتمام و لا یقرء می باشد، نوشته شده است. گویا بر حسب تصادف قسمت آخر این کتیبه که سال تاریخ بنا در آن جا نوشته بوده، خراب شده است. کلمه ی خمس که رقم آحاد سال تاریخ است به خوبی خوانده می شود و بعد از آن حرف اول رقم م آ ت نیز که مسلما «سبعمائه» بوده، دیده می شود لکن رقم عشرات آن قابل خواندن نیست و به هر حال می توان حدود تقریبی بنای ساختمان مدرسه را به سال 725 هجری تعیین کرد. «کتاب آثار تاریخی اصفهان»

[تاریخ فرهنگ اصفهان] یکی از باباهای معروف اصفهان که مزارش پس از چند قرن هنوز زیارتگاه مشهوری به شمار می رود، بابا قاسم اصفهانی است که در ابتدای قرن هشتم هجری می زیسته و از مردان سالک در راه حقیقت بود و در زمان خود شهرت و محبوبیّت داشته است یکی از مریدان معروف او به نام سلیمان ابن الحسن طالوت دامغانی برای استاد خود بابا قاسم اصفهانی در سال 725 هجری مدرسه ای ساخته است که بابا قاسم در آن مدرسه به تدریس مشغول بوده و پس از وفات وی در سال 741 هجری کنار این مدرسه آرامگاه او را بنا کرده است.

متأسّفانه این مدرسه متروک و در حال ویرانی است و مساحت آن 50* 60 متر می باشد «مدرسه امامیّه در اصفهان، خیابان هاتف واقع می باشد».

اخیرا یکی از شخصیت های حوزه علمیه اصفهان «حضرت آیت اللّه حاج حسن امامی» این مدرسه را تعمیر اساسی نموده و اکنون محل سکونت طلّاب گردیده، بعد از آنکه سال های طولانی از اختیار حوزه ی علمیّه بیرون بوده است.