سید جعفر بن محمدامين مرعشی اصفهانی

ميرزا سید جعفر (متوفی 1219ق) مشهور به میرزا جعفر و متخلص به صافی، فرزند سيّد محمّدامين حسينی مرعشی، شاعر، ادیب و فاضل نیمه دوم قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجرى که در غزل و قصیده از اساتید ادب شمرده می شد. وی از سلسله‌ی سادات جليل القدر و شعرای مشهور عهد خويش بوده است.

معرفی

استاد همایی او را از سادات طباطبایی زواره می داند. بر اساس قول وى در «شهنشاهنامه»اش:

ز هجرت پس از یک هزار و دویست

ز پنجه فزون بودم از سال بیست

مى توان دریافت که صافى در سال 1200ق 70 ساله بوده است و در نتیجه در سال 1130ق دیده به جهان گشوده است. امّا در تذکره های عهد قاجاریه عمر او را حدود 70 سال نوشته اند و تولّد او حدود سال 1149ق خواهد بود.

معلّم حبيب آبادی سال تولّد او را بنا به نوشته ی الذريعـه مطـابق بـا  1096 - 1097 شمسی بيان می كنـد . در مجمـع الفصـحا او را از معـاريف شعرای زمان خود خوانده است.

راجع به زندگى، حرفه، خاندان، چگونگى امرار معاش و این که چه مسافرت هایى نموده است، اطلاعى دقیق و قابل اعتمادى در دست نیست. اما از یکى از قصیده هاى او بر مى آید که نسبت به گیلان علاقه‌اى وافر داشته است:

حبذا خطه گیلان که کنون در همه شهر

نیست یک تن که ستاینده گیلانى نیست

وى سال‌ها مشغول مطالعه و تدبر بوده است و در یکى از غزلیات خود به علم اندوزى و دانش خود اشارت مى کند:

سالها تحصیل علمم کار بود

چون تو را دریافتم شستم کتاب

اما به جزئیات و اطلاعات راجع به زندگى خویش اشاره اى ندارد.

او علاوه بر تسلط بر شعر و شاعری، صاحب فضل و حکمت نیز بود.

دِنبِلی در تجربةالاحرار و تسليةالابرار نام او را ميرزا محمّدجعفر صافی مـی نويسـد و او را شاعری صاحب طبع و شيرين زبان می داند و چنين ادامه می دهد:

مكـرّر در اصفهان به صحبتش رسيدم وی را مردی نيک اخلاق و درويش مشرب ديدم در سـنه تسع و عشر و مأتين بعد الالف(1219) در اصفهان وفات يافت.

شعر صافی ساده و روان است. سادگی و روان بودن شعر وی بسیار آن را به شعر و زبان شاعران پیشین نزدیک ساخته است. در گزینش لفظ برای معنی و بیان آن، کمال ذوق و دقت را به کار برده است.

از شجره نامه میرزا جعفر صافی و سنگ مزار حمیده بیگم صفاپور موجود در گلستان شهدا اصفهان که شجره نامه وی بر روی آن حک شده، چنین برمی آید که یکی از نوه های میرزا جعفر صافی به نام میرزا محمدجعفر متخلص به « آصفی» از شاعران اواخر دوره قاجار در اصفهان است. بر روی سنگ مزار چنین حک شده است: « مرحومه حمیده بیگم صفاپور فرزند جعفر بن محمد بن محمدجعفر (متخلص به آصفی) بن میرزا محمد نصیر بن میرزا محمدجعفر اصفهانی متخلص به« صافی» ابن میرزا محمد امین...». از میرزا محمدجعفر آصفی دیوان اشعار خطی موجود است همچنین از نوادگان آصفی، سید هدایت الله خان صفاپور می باشد که او نیز شاعر بوده و تخلص « صفا» داشته است.

سیره اخلاقی

«صافى جوانى خلیق و مهربان و شاعرى شیرین زبان است و طبع خوشى دارد و صحبتش مکرر میسر». همچنین «مستجمع فکر خوش و ذهن وافى میرزا جعفر صافى[...] جوانى صاف طینت و نیک سیرت بوده و طریق کمال مى پیموده» دنبلی می نویسد: «مردى خلیق و مهربان و شاعرى صاحب طبع و شیرین زبان، مکرر در اصفهان به صحبتش رسیدم. وى را مردى نیک اخلاق و درویش مشرب دیدم. صاحب دیوان است به طرز شیخ سعدى سخنان شکرریز دارد».

آثار و فعالیت‌ها

آثار

تألیفات صافى چهار مجموعه است که عبارتند از:

1. ديوان اشعار (مشتمل بر قصیده، غزل (بیشترین حجم دیوان)، ترکیب بند، ترجیع بند، مثنوى و رباعى است و بالغ بر دوازده هزار بیت است.)
2. «زبـدة الانساب» در انساب سادات مرعشـيه
3. شاهنشـاه نامـه در معجـزات و غـزوات حضرت رسول و امير(ع) بر وزن شاهنامه فردوسی كـه بقصـد رسـتگاری منظوم كرده و نسخه ای از آن را به نزد فتحعلی شاه برده و مورد اشفاق قـرار گرفتـه است.وی این کتاب را در مدت 10 سال سروده و به نام فتحعلی شاه آن را «شهنشاه نامه» نامیده است. گزیده ای از این مثنوی در کتاب «حیدری نامه» به چاپ رسیده است. در مورد اهمیت این مثنوى همان بس که استاد همایی می گوید: «صافى منظومه اى بر بحر متقارب ساخت در معجزات و غزوات حضرت رسول اکرم و امیرالمؤمنین(ع) موسوم به شهنشاهنامه که ده سال به نظم این مثنوى اشتغال داشت و آن را به اسم فتحعلى شاه برگردانید[...] و شایسته است که با شاهنشاهنامه صبا و اردیبهشت نامه سروش مقایسه شود».
4. گلشن خيال (بر وزن مفعول مفاعلن مفاعيل) گزیده ای از این مثنوی در کتاب « حیدرنامه» به چاپ رسیده است.

وی بسيار خوش طبع و شيرين زبان بوده و بنـا بـه نوشته معلّم حبيب آبادی در مكارم الآثار بيشتر اوقات غزل سـرايی مـی نمـوده اسـت.

این رباعی نیز از اوست:

گر جان طلبند در وفای تو دهم		ور سر خواهند در وفای تو نهم
چیزی که نمی دهم به غیر تو دل است		وان نیز اگر بود رضای تو، دهم

محمود هدايت در گلزار جاويدان علاوه بر اين اشعار، ابياتی ديگر را ذيل نـام و شرح حال صافی اصفهانی آورده است:

از كوی تـو تنـدخو سـفر خـواهم كـرد		وز خوی تو خلق را خبر خـواهم كـرد
از جور تو سر به سـنگهـا خـواهم زد		وز دست تو خاكها به سر خواهم كـرد

معلّم حبيب آبادی به چند شاعر ديگر با تخلّص صافی اشاره دارد كه از آن جمله صافی اردوبادی و صافی تبريزی، صافی خلخالی و صافی قزوينی است.

فعالیت‌ها

میرزا جعفر از اعضای انجمن ادبی مشتاق در اصفهان بوده است. هر یک از اعضاى این انجمن نقشى فعالانه در تقویت و گسترش این جنبش ادبى داشته اند و الحق صافى نیز از این گروه مجزا نیست. این موضوع خود به تأیید هم عصران و شرح حال نویسان او نیز رسیده است.

وفات

او پس از هشتاد و نه سال در سال 1219 قمری ديده از جهان فرو بست و در تكيه ميرفندرسكی تخت فولاد دفـن گرديـد؛ اما سنگ مزار وی از بین رفته است.

دلایل متقن و مبرهنى وجود دارد که وفات صافى را به سال 1219ق نشان مى دهد:

1- وامق اصفهانى در تاریخ درگذشت صافى این ماده تاریخ را بیان مى کند: «میرزا جعفرصافى بجنان جایش باد». با احتساب این ماده تاریخ سال 1219ق به دست مى‌آید که از سال وفات او را نشان مى‌دهد.

2- بیشتر شرح حال نویسان که از وى نام برده اند تاریخ درگذشت او را سال 1219ق ذکر کرده اند.

گروهى نیز معتقدند که وى در سالهاى پس از 1220 حیات داشته است. بعنوان نمونه «... صاحب تذکره مدایح حسینیه در ترجمه حال وى طورى او را وصف مى کند که پندارى در ایام تألیفش (تألیف تذکره 1222-1229) حیات داشته است».

منابع

• لطفی، عليرضا (حامد اصفهانی)، تذكره شعرای تخت فولاد اصفهان: معرفی شعرای مدفون در تخت فولاد اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۹۰.

• مهدوی، سید مصلح الدین، اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶.
• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج3، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1392.