سید محمدعلی بن عبدالله موسوی مازندرانی معین‌الاسلام

سید محمدعلی معین‌الاسلام

سید محمدعلی موسوی مازندرانی (۱۲۵۱ش/۱۲۹۰ق-۱۳۴۳ش/۱۳۸۴ق)معروف به معین الاسلام عالم فاضل و از خدمتگزاران و بنیان گذاران فرهنگ معاصر در اصفهان است.

زندگینامه

خاندان

پدرش حاج سید عبدالله و جدش سید امیر محمدعلی بن سید محمد نیز در اصفهان پا به عرصه وجود نهادند.

سید محمد، جد اعلی، خود فرزند سید عبدالله بن سید اسماعیل بن سید حسین موسوی مازندرانی است که او عالمی بزرگ و محتشم و در لاریجان و شاهاندشت صاحب عشیره و مالک املاک بود.

معین الاسلام با دختر آقا سید بهاءالدین روضاتی ازدواج نمود که حاصل این ازدواج چهار فرزند دختر بوده است. هر چهار فرزند وی با علما و نیکان روزگار خود ازدواج نمودند.

اساتید

معین الاسلام پس از فراگیری دروس اولیه، علوم حوزوی را از اساتید بزرگ زمان فراگرفت. اساتید وی عبارتند از:

• ملا محمدجواد آدینه ای
• ملا محمد کاشانی
• میرزا بدیع درب امامی
• شیخ محمدباقر فشارکی
• شیخ مرتضی ریزی
• سید محمدباقر درچه ای
• میر محمدتقی مدرس
• میرزا محمدهاشم چهارسویی

سید محمدعلی معین الاسلام در بین اساتیدش به علامه میرزا محمد هاشم چهارسویی ارادت خاصی داشته و جایگاه و منزلت معین الاسلام در نزد استاد نیز بسیار بوده است و بین این دو عوالم پدر و فرزندی حاکم بوده است. وی در حالی که مشغول اندوختن علم در محضر اساتید مختلف بود، به حلقه درس آقا میرزا محمدهاشم چهارسویی نیز وارد شد و با شوق فراوان و خلوص نیت به فراگیری درس و خدمت استاد پرداخت تا آن که جزو خواص تلامذه او گردید. وی حتی به عنوان امین این مرجع عظیم الشان زمان بود و تا آخر حیات استاد در خدمت او بود.

وی مراتب علمی و علو قدر استادش را با چنین عباراتی بیان می کند:

«الذی لم یر بمثله عیون الابصار و لم یوجد کوجوده فی الاعصار(...) و هو رحمه الله تعالی من اعلم علماء عصره وافقه فقهاء زمانه...».

معین الاسلام سالها پس از فوت استادش در محضر علماء عصر در سطوح مختلف از محضر شیخ محمدتقی آقا نجفی، شیخ محمدعلی ثقة الاسلام و حاج آقا نورالله نجفی استفاده نمود.

آثار و فعالیت ها

آثار مکتوب

تألیفات معین الاسلام به دو قسمت آثار چاپ شده و چاپ نشده، تقسیم می شود:

صفحه آغاز جز اول کتاب مفاتح‌الکنوز

الف) آثار چاپ شده:

1. «الرسالة فی سبب ارتحال الاعلی السید محمد بن عبدالله الشهاندشتی من مازندران الی اصفهان»: در معرفی جدی الاعلی سید محمد بن عبدالله و شرح مسافرت او به اصفهان برای تحصیل علم و سفر ثانی سید محمد که به نیت مهاجرت بوده است و به توطن او در اصفهان انجامید. این رساله به عربی است و شرح تحصیلات خود و پدر و جد و احوال عموزادگانش را نیز در آن درج کرده است.
3. «مفتاح الکنوز فی حل مشکلات الرموز» جزء اول این کتاب تحت عنوان «کتاب الاول من کتاب مفتاح الکنوز» در 15 ذی القعده1375ق چاپ شده است.

شرح رساله صیغ‌العقود قزوینی  از معین‌الاسلام

ب) آثار چاپ نشده:

چندین رساله تحقیقی و استدلالی در مباحث گوناگون فقه و اصول از وی موجود است.

1-مجموعه رسائل استدلالی دراصول فقه که یک جا به صورت کتابی به قطع خشتی جلد شده و در ۳۸۲ صفحه شامل رسائل زیر است:

• «رسالة فی مسئلة اصالة البرائه»
• «فی الشبهة المحصورة»
• «فی مسئلة المتباینین»
• «الاقل و الاکثر»
• «فی الاستصحاب»
• «الکلام فیما یعرف به القاضی»

2-مجموعه رسائل در اصول فقه همراه جزء دوم کتاب «مفتاح الکنوز»، در ۵۱۰ صفحه، شامل رساله در «مسئلة اجتماع الامر و النهی» و «مفتاح الکنوز فی حل مشکلات الرموز» شامل اسرار رسالت و ولایت که نام آن را به «سراج النبوة و الولایة» تغییر و مزین ساخته است.

3-مجموعه شش رساله در ۱۸۶ صفحه شامل رسائل زیر:

• «رساله در حیض»
• «رساله در حساب»
• «رساله در مبادی علم هیئت»
• «رساله فی صحة حق الرجوع»
• «کتابت و درج رساله منسوب به ابوحامد محمد بن محمد الغزالی»،در پاسخ به سؤالی در مورد انفع علوم،
• «رساله در نحو».

وی علاوه بر تألیفات مذکور برخی کتب درسی مورد نیاز خود را استنساخ کرده و یا نسخ ناقص را کامل نموده و در بعضی موارد شرح آن کتاب را نیز در حاشیه تحریر کرده است.

از جمله: کتابت و الحاق مفقود از یک نسخه رسالة مبسوط فقهی در صیغ عقود و ایقاعات تصنیف علی القزوینی الزنجانی مسکن است که شرح و متن به زبان فارسی نوشته شده و معین الاسلام علاوه بر تکمیل نسخه، شرح رسالة مزبور را از ابتدای رساله و شروع در کلام تا باب دوم در حواشی صفحات نگاشته است. از امتیازات این نسخه حاشیه ای است با امضاء باقر عفی عنه که احتمال می رود مقصود حاج شیخ محمدباقر نجفی مسجد شاهی باشد و در حقیقت فتوائی است در مقابل تحقیقات و تدقیقات نازک و باریک ماتن و شارح شده است.

فعالیت ها

معین الاسلام علاوه بر تلمذ خدمت استادش میرزا محمدهاشم چهارسویی، عهده دار انجام امور مختلف اجتماعی او نیز بود. یکی از مهمترین وظائف او مباشرت در انتشار آثار علمی و امور فرهنگی بود. از آن جمله چاپ کتب و رسائل استاد، مانند چاپ «رساله عملیه» و «مبانی الاصول» است.

یکی از اقدامات مهم اجتماعی معین الاسلام تاسیس مدرسه ایتام در خیل مدارس جدید در اصفهان و مدیریت مدرسه علیه و ایتام است. او پس از مدتها اندیشه و صرف وقت برای تاسیس یک واحد آموزشی سودمند و از آن جایی که می دید در همه مدارسی که به سرعت و سبقت یکی از پس از دیگری گشایشی می یابد، رگه هایی از جلب منفعت و سودجوئی بود و در این بین بیشتر مردم، نه تنها توان پرداخت هزینه تحصیل فرزندان خود را نداشتند بلکه در اندیشه درس و مدرسه فرزندان خود نبودند و از طرف دیگر گروه اطفال بی سرپرست رها شده در جامعه نیز بودند که بدون پدر و یا والدین و آسیب پذیرترین افراد جامعه محسوب می شدند و معین الاسلام فقط به این گروه می اندیشید و با این فکر مدرسخ مبارکه ایتام را در محله شمس آباد به سال ۱۳۲۵ق تاسیس کرد.

وی راه دشوار تاسیس و دشوارتر نگهداری و تداوم مدرسه را با پشتیبان قرار دادن رجال شهر و گروهی را در کفالت این امر و عمل خیر، با خود یار و همکار کرد و در راس آنها حاج آقا نورالله نجفی بود.

او برای اولین بار انجمنی را در راس تشکیلات مدرسه تاسیس کرد که در مسائل کلان دخالت می کرد و تمامی درآمدها و هزینه ها را به طور شفاف در جرائد چاپ می نمود که این امر نیز خود برای اولین بار بود که انجام می شد.

این موضوع مبین آن است که اقدام او برای تاسیس مدرسه ای خاص ایتام، صرفا جنبه معنوی و ملاحظات انسانی دارد.

با تاسیس مدرسه علیه توسط میرزا آقا خان محاسب الدوله در همان سال در جشن افتتاح حاج آقا نورالله نجفی برای تضمین ماندگاری مدرسه ایتام مدیریت مدارس علیه و ایتام را ادغام و انجمن مدرسه ایتام را در راس هر دو قرار داد و محل مدرسه ایتام در جوار مدرسه علیه منتقل شد.

در این بین مدیریت و نظامت مدرسه علیه را نیز به معین الاسلام داده شد. او که خود از علما و رجال مورد اطمینان جامعه بود، توانست مدیریت و هدایت مدرسه را بر اساس اطلاع تا محرم ۱۳۴۰ق در دست داشته باشد.

وی توانست مدرستین را در مقابل شدائد و رخدادها و هیجانات در مشروطه صغیر و استبداد صغیر حفظ کند. در شرایط سخت ناشی از جنگ و ستیزهای مشروطه طلبان و قوای استبداد، دوام آورد و هرج و مرج پس از آن را هم تحمل کرد. مدرستین علیه و ایتام به یمن وجود وی که عالمی آگاه و فاضلی هوشیار بود از معدود مدارسی است که سالها به فعالیت پرداخت و غروب نکرد و منحل نشد.

وفات

سید محمدعلی معین الاسلام سرانجام در شب جمعه ۱۰ شوال ۱۳۸۴ق/۲۳ بهمن ۱۳۴۳ش پس از عمری تلاش و کوشش در عرصه های مختلف دینی، فرهنگی، اجتماعی فوت و در تکیه لسان الارض در تخت فولاد به خاک سپرده شد.

منبع

• مجموعه فرهنگی و مذهبی تخت فولاد: زيرنظر اصغر منتظرالقائم، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج4، اصفهان: سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1389.