علی اکبر اژه ای

علی اکبر اژه ای(متوفی 1232 ق) فرزند ملا محمد باقر عالم و فقیه و محدث قرن سیزدهم قمری و عصر قاجاریه است.

خاندان

ملّا علی اکبر فرزند ملّا محمّد باقر اژه ای، و نواده محمّد شریف الدین بن شمس الدین محمّد، مشهور به ملّا شریفا از علمای عصر صفوی و شاگردان شیخ بهایی است. شیخ حرّ عاملی در "امل الآمل" می نویسد: "الشیخ شریف الدین محمّد الرویدشتی. کان فاضلا عظیم الشأن، جلیل القدر، من تلامذه شیخنا البهائی".

شیخ بهائی در سال 1022ق به او اجازه نقل حدیث داده و او را: حاوی مزایای کمال، جامع محامد خصال و بالغ به درجه استدلال دانسته است.

وی از سیّد حسین بن سیّد حیدر حسینی کرکی نیز نقل حدیث می کند.

علّامه مجلسی که از شاگردان و مجازین از این عالم جلیل است با تعابیری همچون "فاضل کامل رضیّ ذکیّ" از او نام برده و در اجازه به میرزا محمّد اردبیلی می نویسد:

"فمن ذلک ما اخبرنی به عدّه من الأفاضل الکرام وجماعه من العلماء الاعلام، ممّن قرأت علیهم أو سمعت منهم أو استجزت عنهم؛ منهم: والدی العلامه، وشیخه الأفضل الأکمل مولانا حسن علی التستری، وسید الحکماء المتألهین الأمیر رفیع الدین محمّد بن الأمیر حیدر الحسینی الحسنی الطباطبائی الناینی، والسید البارع الفاضل الزکی الأمیر محمّد قاسم بن الأمیر محمّد الطباطبائی القهبائی والفاضل الکامل الرضی الزکی مولانا محمّد شریف الرویدشتی، أفاض اللّه علی مراقدهم الزکیه شآبیب الرحمه والغفران، بحقّ روایتهم واجازتهم، عن شیخ الاسلام والمسلمین بهاءالمله والحق والدین محمّد العاملی، قدّس اللّه روحه".

ملّا شریفا پس از قریب یک صد سال عمر پربرکت درسال 1087ق وفات یافت.

وی دختری به نام حمیده داشته که از علما و فضلای زمان خود و مورد ستایش بزرگان عصر، و دارای آثاری تحقیقی در علم حدیث و رجال بوده است.

حمیده نیز دختری به نام فاطمه داشته که همچون مادر، زنی عالمه و عابده و باورع و معلّم زنان بوده است.

چنانچه در خاتمه الطبع کتاب "زبده المعارف" آمده است: همسر مرحوم ملّا علی اکبر اژه ای، نواده دختری فاضل هندی بوده است: "وکان جناب المؤلّف رحمه اللّه زوج بنت بنت المحقق الاصفهانی المعروف بالفاضل الهندی".

تنها منبعی که در تایید این مطلب در دست داریم رساله میرزا حیدر علی مجلسی است که در ضمن بیان اولاد و اعقاب ملّا محمّد علی استرابادی )داماد مجلسی اول( می نویسد: والده میرزا کمال الدین حسین ثانی را که از همین سلسله بوده، فاضل متبحّر بهاء الدین محمّد مشهور به فاضل هندی گرفته؛ از ایشان صبیه ای به هم رسید، زوجه قاضی اجیه رویدشت شد.

اساتید

صاحب "روضات الجنات" می نویسد:

"تلمّذ غالبا عند مشایخ سمیّه المتعقب ذکره فی المعقول و المنقول وعلی کثیر من فقهائنا الفحول".

با توجه به جامعیت ایشان در علوم عقلی و نقلی، وی باید از محضر اساتید زیادی استفاده کرده باشد که متاسفانه به نام آنان دست رسی نداریم. از اشاره صاحب روضات تنها به دو تن از آنان پی می بریم که عبارتند از:

1. حکیم عارف آقا محمّد بیدآبادی

2. علّامه میرزا ابوالقاسم مدرّس

ملاّ علی اکبر فقیهی توانا و صاحب اثر بوده ولی از اساتید فقه او اطلاعی نداریم. با بررسی برخی از آثار فقهی موجود وی نیز اشاره ای به اساتیدش یافت نشد.

بزرگان دوران زندیه در حوزه علمیه اصفهان، که معاصر با دو استاد نامبرده ایشان بوده اند، و ممکن است وی از محضر آنان بهره برده باشد عبارتند از:

1.     ملّا حسین تفلیسی (م: 1198ق)

2. میرزا محمّد علی ولد میرزا مظفّر (م: 1198ق)

3. آخوند ملّا ابراهیم شهیر به جدلی (م: 1199ق)

4. آقا محمّد ولد شیخ زین الدین (م: 1202ق)

5. میر عبدالباقی خاتون آبادی، امام جمعه اصفهان (م: 1207ق)

6. میرزا حیدر علی مجلسی (م: 1214ق)

اوصاف

به نوشته علّامه گزی: وی دارای علوم کلام و حکمت و اخلاق و فقه، و در موعظه بسیار شیرین زبان و خوش بیان، و اهل زهد و تقوا و ریاضات شاقّه و قناعت و تهجّد و نماز شب و حالات خوش بوده، و امامت جماعت مسجد علی را داشته که تاکنون نیز امامت آن با اولاد اوست.

علّامه میرزا محمّد باقر خوانساری در "روضات الجنّات" می نویسد:

"العالم العریف والعارف الخفیف و العنصر اللطیف مولانا علی اکبر بن محمد باقر الایجی الاصفهانی الفقیه المتکلم الواعظ المتبحّر الظریف والمستغنی بکمال شهرته بین الطائفه عن مؤونه التوصیف والتعریف... وکان واعظا جلیل القدر، عظیم الشأن، طلق اللسان، حسن البیان، جمیل العرفان، قلیل الاکل والراحه وکثیر الزهد والعباده؛ مرتاضا فی الغایه، مراعیا للقناعه، مواظبا للجماعه".

وی همچنین در کتاب "علماء الاسره" می نویسد:

"وممّن ادرک الوالد مجلسه وفاز بالتقاط فرائد مدرسه، هو المولی الاولی العالم العامل العارف المتکلّم المتتبّع الجامع البارع الزاهد العابد المجاهد، فرید عصره ووحید دهره فی الورع والریاضه والجلاله والجامعیه والوعظ و الارشاد والعرفان، الامام الهمام، الحکیم العلیم الربّانی، مولانا علی اکبر".

شاگردش شیخ محمّد مهدی رازی در کتاب "مشکاه المسائل" می نویسد:

"فاضل کامل عالم عامل زاهد بارع باذل تقی نقی عادل المعی عارف واعظ متکلم مرتاض فقیه وجیه محقق مدقق، حسن الاخلاق، جامع الکمالات الصوریه والمعنویه، متهجد کثیر البکاء، دائم الحزن، قلیل النوم، جلیل القدر، رفیع الشان، جامع البحرین العلمیه والعملیه، النقلیه والعقلیه. وله تصانیف وتحقیقات، وآداب عجیبه رشیقه، حسن التقریر؛ وقرأنا علیه نبذا من "معالم الاصول" و"اصول الکافی".

فتوای جهاد

در سال 1223ق چند سال پس از هجوم روس ها به ایران، در اوایل استقرار حکومت فتحعلی شاه قاجار، دربار تهران از فقها و مجتهدان بزرگ و مطلع زمان استمداد جسته و از آنان درخواست صدور فتوای جهاد علیه روس ها را نمود.

ملّا محمّد باقر سلماسی و ملّا صدرالدین محمّد تبریزی برای استفتا از مراجع عظام به عتبات رهسپار شده و مکاتبات و مراسلاتی نیز در این خصوص به علمای اصفهان و کاشان و یزد فرستادند. علمایی که به صدور فتوا یا نگارش رساله مستقل جهادی پرداخته و آن را در اختیار سلماسی قرار دادند عبارتند از:

1. شیخ المجتهدین شیخ جعفر نجفی کاشف الغطاء؛

2. علامه العلماء میرزا ابوالقاسم قمی صاحب قوانین؛

3. سیّد المجتهدین میر سیّد علی طباطبائی صاحب ریاض؛

4. سلاله المجتهدین سیّد محمّد مجاهد صاحب مناهل؛

5. شیخ محمّد حسن؛

6. سلطان العلماء میر محمّد حسین خاتون آبادی، امام جمعه اصفهان؛

7. ملّا علی اکبر اصفهانی؛

8. شیخ هاشم کعبی؛

9. ملّا محمّد رضا همدانی؛

10. آخوند ملّا احمد نراقی.

عبدالرزاق دنبلی که شاهد و ناظر رخدادهای جنگ های مرحله اول ایران و روس بوده است، در باب مبانی گرایش دربار قاجار به اخذ فتاوی جهادی گزارشی به شرح زیر ارائه داده است:

"در میان این قتال و جدال، مقربان حضرت را در ماه های روزه و غیره، از صلوه و صیام و حکم اسیر و چپاول و فروعات آن، مسئله ای چند عارض می شد که تمیز و تشخیص این حروب با غزا و جهاد مشکل می نمود و خار خار این اندیشه نیز بر دامن دل ها می آویخت که آیا تحمل این مشقت و مصابرت در این زحمت بی نهایت که هنگامه محشر از او نمونه، و روز غضب داور، از او نشانه بود، و صرف اموال بی کران و تضییع جان ها و در باختن سرها و روان ها در بارگاه الهی مثمر سعادتی و باعث ایثار رحمتی و مغفرتی است یا محض صیانت ملک یا مجرّد دفاع یا رعایت سدّ رخنه بیگانه یا به خصوص اهل آذربیجان؛ یا غزا و جهادی است که همه مسلمانان در این زحمت شرکت دارند. و این همه خزائن و سلاح که در اصلاح این کار و تجهیز لشگر جرار صرف می شود، خزینه ها پرداخته و کارها ساخته می گردد، موافق قانون شرع رسول اکرم است یا متعارف به قاعده معرف ودستور ملک داری خسروان معظم و شیوه کسری و جم. بنابر تمهید این مقدمات، نایب السلطنه و قائم مقام بعد از عرضه داشت به دربار خاقان جم جاه، اولاً عالی جناب حاجی ملاباقر سلماسی و ثانیاً صدرالمله والدین، مولانا صدرالدین محمّد تبریزی را برای استفتاء و حل مسائل و تحقیق مدّعا از شیخ جعفر نجفی و میرزا ابوالقاسم چاپلقی و آقا سیّد علی مجتهد، نوّرالله مضجعهم وشکّرالله مساعیهم، به عتبات عالیات عرش درجات روانه نمودند و نیز مکاتبات و مراسلات در این خصوص به تفتیش آیات و نصوص به علمای اصفهان و یزد و کاشان، مانند مرحوم حاجی محمّد حسین امام جمعه اصفهان و ملّا علی اکبر ایجی و آخوند و ملّا احمد کاشی نگاشتند و در اندک مدّت رسایل عدیده از اطراف و جوانب در رسید".

میرزا عیسی قائم مقام فراهانی در کتاب "احکام الجهاد واسباب الرشاد" خلاصه ای از فتاوای آیات عظام و فقهای بزرگ زمان را در باب جهاد ذکر کرده است.

فقهایی که فتوا و نظراتشان در کتاب قائم مقام ذکر شده عبارتند از: "جناب شیخ المجتهدین شیخ جعفر طاب ثراه، جناب علامه العلماء میرزا ابوالقاسم نشر اللّه فوائده، جناب حاجی شیخ هاشم کعبی، جناب سیّد المجتهدین آقا سیّد علی، جناب سلاله المجتهدین آقا سیّد محمّد، جناب سلطان المجتهدین حاجی میر محمّد حسین اصفهانی، جناب شیخ محمّد حسن، جناب ملّا علی اکبر اصفهانی".

استاد عرفان

به نوشته عارف کامل مرحوم حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی: مرحوم ملّا علی اکبر از ارادتمندان عارف وارسته درویش کافی نجف آبادی بوده، و همچون علّامه شیخ محمّد تقی نجفی رازی صاحب حاشیه معالم و برخی دیگر از اعاظم، جهت درک محضر پر فیض آن سیّد والاگهر، ارادتمندانه به نجف آباد اصفهان می رفته است. سیّد نامبرده که مرحوم شیخ حسنعلی اصفهانی او را با عنوان "شاه کافی" نام برده، ظاهراً وابسته به سلاسل رسمی و مدّعیان ارشاد و قطبیت نبوده، و نام او در سلاسل معروف تصوف به چشم نمی خورد.

مرحوم محمّد باقر الفت درباره جدّش علّامه شیخ محمّد تقی رازی نجفی صاحب "هدایه المسترشدین" می نویسد: وی یک قسم از میل ومذاق عرفانی و اشتغال به سیر وسلوک طریقت نیز داشته و نسبت به شخصی از مردان راه، موسوم به درویش کافی، که سیدی گوشه نشین در قصبه نجف آباد بوده ارادت می ورزیده است.

شیخ محمّد تقی همه هفته از شب پنج شنبه تا عصر جمعه را محض ملاقات این درویش به نجف آباد می رفته. انس و الفت این دو نفر به یکدیگر، یعنی طرز ارادت کیشی یک نفر مجتهد زمان نسبت به یک درویش بی سواد، هنوز بر زبان ها به غرابت یاد می شود؛ بلکه از قرار مذکور، حاج سیّد محمّد باقر رشتی نیز در خفیه از جمله ارادت کیشان این درویش بوده است.

چنانچه گفته شد عارف کامل حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نیز مقامات بلند معنوی درویش کافی، و ارادت این دو مجتهد بزرگ به او را تأیید کرده است.

وی می نویسد: در این اواخر شاه کافی ظهور نمود که مثل شیخ محمّد تقی صاحب حاشیه و ملّا علی اکبر اژه ای حلقه ارادت او را به گوش داشتند.

معاصران

1. حاج سیّد محمّد باقر شفتی

2. حاج محمّد ابراهیم کلباسی

3. علامه شیخ محمّد تقی رازی نجفی

4. حکیم متاله ملّا علی نوری

5. میر محمّد حسین خاتون آبادی

ملقّب به سلطان العلماء. فرزند میر عبدالباقی بن میر محمّد حسین بن میر محمّد صالح خاتون آبادی. وی از شاگردان علّامه وحید بهبهانی بوده و در اصفهان تدریس و زعامت داشته است. در "مرآت الاحوال" می نویسد: "عمده المحققین وزبده المدققین، مجتهد الزمان وفقیه الدوران، نقاوه دودمان، جناب میر محمّد حسین... به حکم وراثت و قابلیت، مرجع خاص و عام و ملجا و ملاذ فضلای کرام و در دارالسلطنه اصفهان به تدریس و ترویج دین و انجاح مطالب مسلمین و نماز جمعه و جماعت مشغول و تصنیفات و تألیفات بسیار از کلک بدایع افکارش در صفحه روزگار به یادگار مانده است".

شیخ محمّد مهدی رازی که در دوران زعامت او در اصفهان تحصیل می کرده، در کتاب"مشکاه المسائل" می نویسد: "کان فاضلا عالما باذلا محققا مدققا شاخصا فقیها ذا شوکه والشأن، جلیل المرتبه والمکان، وجیها عند العوام والخواص والامراء والسلطان، یخاطب بسلطان العلماء، قاضی حوائج الناس وملاذ الناس وملجأ العوام والخواص. له فتاوی کثیره وتألیفات انیقه والاموال الکثیره".

علّامه خوانساری در "روضات الجنات" پس از توصیف او به علم و حلم و حسن خلق و قوّت ایمان، و بیان امتیاز و برتری او بر امثال و اقرانش به سبب اوصاف حمیده، می نویسد:

"لم یر مثله فی الشوکه والجلال والغیره وحسن الاحوال احد من فحول الرجال".

این عالم جلیل در سال 1233ق وفات یافت. آثار او عبارتند از:"مصابیح القلوب" رساله عملیه، رساله در منجّزات مریض، رساله جهادیه، و رد پادری مسیحی. نسخه خطی دو کتاب اخیر در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.

6. آقا محمّد بن محمّد علی هرندی

عالم جامع، از شاگردان میرزا ابوالقاسم مدرّس، که در علوم فقه و اصول و حکمت و کلام و ادبیات عرب و هیئت و نجوم متبحّر بوده و در اصفهان به تدریس و تألیف اشتغال داشته است. شاگردش شیخ محمّد مهدی رازی در کتاب "مشکاه المسائل" می نویسد: "کان عالما عاملا فاضلا کاملا باذلا زاهدا تقیا نقیا فقیها عادلا ثقه ثقه وجیها متهجدا قانعا محقّقا مدقّقا ماهرا فی جمیع العلوم کالفقه والتفسیر والاصول والحدیث والعربیه والادبیه والریاضیه والنجومیه والجفریه فی الجمله. له تألیفات عدیده رشیقه. قرانا علیه "اللمعه الدمشقیه" و"قوانین الاصول" و"القنادیل" فی الفقه وهو من مؤلّفاته. وسّع اللّه معاشه وزاد عمره".

این عالم فرزانه تألیفات ارزشمندی از خود برجای نهاده که عبارتند از:

کتاب "قنادیل العسجدات فی احکام القضاء والشهادات"، حاشیه بر "البهجه المرضیه" سیوطی، حاشیه بر حاشیه ملّا عبداللّه و رساله در عموم قدره اللّه تعالی که آن را در ایام تلمّذ نزد میرزا ابوالقاسم مدرّس در ردّ شبهه سیّد یوسف مازندرانی تألیف کرده است.

وی در سال 1243ق وفات یافته و در قبرستان آب بخشان اصفهان مدفون گردید.

تاریخ فوت او در پشت صفحه اول کتاب "قنادیل العسجدات" نسخه کتابخانه جامع گوهرشاد بدین صورت ضبط شده است:

ز کردار فلک فریاد و از رسم جهان غوغا

ز جور آسمان ناله فغان از گردش بیضا

که هر جا دید با قدری و گلزاری و بستانی

که هر گه یافت مه رویی و خوش خویی و سرو آسا

به قبرش برد و کردش خاربن برکند از بیخش

هلاکش کرد و کردش تلخ کام انداختش از پا

بدی آقا محمّد فیلسوف و عابد و زاهد

وحید دهر و شیخ عصر و پیر و مرشد و دانا

اگر چه در جهان هرگز ندیدی لذت و راحت

به گلزار جنان شد ناگهان زین خاکدان ماوی

به فقه و جفر و رمل و حکمت و تجوید و نحو و طب

حدیث و هیئت و تعبیر و شعر و صرف بد یکتا

اصولی و رجالی منطقی و عالم فاضل

مفسر بارع علم کلام و معطی فتوا

تلاوت کرد تورات و زبور انجیل و فرقان را

قرائت کرد او زند و صحف پازند اوستا را

تصفح کرده در دین نبی و منهج حیدر

تدبر کرده در کیش مسیح و ملت موسی

ز موتش رخنه در اسلام شد ظاهر بر او گریان

بقاع ارض و درهای فلک با ماهی دریا

ریاض و روضه کامل دروس از فوت او عاطل

شرایع مانده بی حامل مدارک گشته بی ذکری

شیاطین خرم و خوش دل چو هجرت کرد از این منزل

شد اطراف زمین ناقص چو تحت الارض کرد او جا

پی تاریخ سال رحلتش چون رفت زین عالم

خرامان مرغ روح او به شاخ سدره و طوبی

رقم زد خامه "رحمت": ز حکم واجب حاکم

بفردوس جنان آقا محمّد شد از این عالم

14 ذیقعده 1243

نسخه مزبور که به شماره 1512 در کتابخانه جامع گوهرشاد نگهداری می شود به خط نستعلیق فرزند مؤلّف، محمّد علی هرندی است.

7. ملّا محمّد علی نوری

فقیه حکیم عارف، از اکابر علما و مدرّسین جامع معقول و منقول.

به نوشته آیه اللّه تنکابنی، وی در اصفهان کتب حکمت مشاء را درس می گفته و در مدّت اقامت فقیه محقق سیّد محمّد مجاهد در اصفهان، به درس او حاضر شده و به امر او کتابی در اصول مسمّی به "نخبه الاصول" نگاشته، و بر کتاب "شوارق الالهام" حواشی نافعه نوشته، و بر "شرح لمعه" و "مطوّل" نیز حواشی مفید و فاضلانه نوشته، و هر ده سال یک دوره "شرح لمعه" را درس می گفته و از شاگردان درس "شرح لمعه" او ملّا سلیمان تنکابنی پدر آیه الله تنکابنی بوده است.

به نوشته علّامه خیابانی: وی حواشی بسیار بر "شرح لمعه" و "مثنوی" مولوی و بعضی از کتب فقهیّه و معقولیّه نوشته و بالخصوص "حاشیه مثنوی" او بسیار مدقّقانه و شگفت آور است. اخیراً به مرام تکمیل مراسم طریقت و وظائف سلوک به هندوستان رفته، خوارق عاداتی از مرتاضین آنجا دیده، و در اثنای مراجعت به ایران، تمامی کتب نفیسه و اثاثیه او را که به حکم ارز وقت، معادل شصت هزار تومان رایج آن زمان بوده، با اثاث مسافرین دیگر، به واسطه تلاطم به دریا انداختند؛ با این حال در اثر توکّل و رضا به قضای حق، با دلی قوی وارد ایران شده، از موطن خود منصرف و در اصفهان مقیم گردیده، و در حال انزوا به تصفیه باطن اشتغال داشته، تا در 22 ذی قعده 1252 هجرت در آنجا وفات یافته و در تکیه بابا رکن الدین مدفون شد، و کراماتی بدو منسوب است.

شیخ محمّد مهدی رازی در کتاب "مشکاه المسائل" می نویسد:

"الاستاذ الاعظم محمّد علی النوری الاصل، القاطن باصفهان. کان عالما فاضلا کاملا المعیا لوذعیا عارفا حکیما فقیها باذلا مدققا محققا، مجمع البحرین للعلوم العقلیه والنقلیه، ماهرا فی التفسیر والعربیه والادبیه، مدرسا زاهدا. وله تصنیفات وحواشی کثیره علی اللمعه الدمشقیه والبیضاویه وغیرهما. قرانا علیه نبذا من "اللمعه الدمشقیه" و"تفسیر البیضاوی" و"شرح مختصر الاصول" للعضدی وحاشیه الشیخ البهائی علی البیضاوی".

8. شیخ محمّد حسن اصفهانی

در "جنّه الاخبار" اثر شیخ محمّد حسن لنجانی می نویسد: "شیخ عالم کامل باذل عادل حاج شیخ حسن از اهل اصفهان بوده و در علم فقه و اصول یگانه عصر خود شده و به مرتبه اجتهاد رسیده؛ چندی در مسجد حکیم جامع اصفهان امامت کرده و از دارالخلافه او را طلبیدند، به طهران رفته، امام جمعه آن جا شدند، بعد از مدتی در عهد فتحعلی شاه به جنّت اعلی خرامید".

در "زینه التواریخ" می نویسد:

"عالمی است عامل، و فاضلی است در مراتب اصول کامل، و احکام الهی را ناظم، و علوم دینیه را عالم. خلقش خوب است و چون نامش حسن؛ مصداق معنی پاک نهادی است و مرآت صورت خوش اعتقادی. اصلش از بلده سمنان است. در عنفوان جوانی در کربلای معلی در حلقه تدریس مرحوم آقا محمّد باقر ]بهبهانی[ تلمذ نمود. بعد از قضیه وهابی به اصفهان آمده، چندی در آن خطه بهشت نشان توقف، تا در سال 1223 هجری که مسجد جدید البنای سلطانی دارالسلطنه طهران به اتمام رسید، به حسب امر همایون شاهی به دارالسلطنه مزبور آمده، به امامت اشتغال دارد".

از آثار این عالم کامل کتاب "انوار البصائر" است که گویا در 12 جلد تدوین شده و مشتمل بر علوم فقه و اصول و تفسیر آیات الاحکام و کلام و منطق و درایه و نحو و... است. جلد اول آن که در امور عامه است در شوال 1222ق در اصفهان تألیف شده است.

دیگر تألیفات او عبارتند از: زبده الرجال، حاشیه بر معالم الاصول و رساله معادیه که در کرمانشاه نگاشته شده است.

9. میرزا حسنعلی مجلسی

عالم عامل و فاضل کامل. از علمای جلیل القدر اصفهان که از میرزا حیدرعلی مجلسی اجازه دریافت داشته و پس از وفات در صحن تکیه خوانساری مدفون گشته و سنگ نوشته مزارش چنین است:

"العالم العامل الفاضل الکامل البارع الزاهد الورع العابد الاعزّ الاسدّ الموفّق المویّد المسدّد الممجّد، ذی المفاخر السنیّه والمحامد العلیّه، من بلغ من العلم اقصی مدارجه، ومن العمل اسنی معارجه، ومن الزهد اعلی مدارکه، ومن الورع منتهی مسالکه. الذی افاض عنه البرکات وبرز منه جمیع اسباب السعادات... نتیجه ارباب الفضل والکمال وسلاله اهل المجد والعزّ والاقبال، انموذج السلف... خلّص شیعه الأئمه المصطفین، زبده اولاد المجلسیّین، العلیم البهی الحلیم السخی الرشید الذکی السعید الزکی المتوقّد الالمعی المتوحد اللوذعی، المدعوّ بمیرزا حسنعلی بن المرحوم المغفور المبرور ابوطالب الماسی مجلسی 20 رجب 1227".

10. آقا محمّد اسماعیل خوراسکانی

از مدفونین در تکیه فیض تخت فولاد. عبارات سنگ مزار او چنین است:

"وفات جناب قدّوسی القاب، شریعت و طریقت آداب، حقایق معارف انتساب، جامع المعقول و المنقول، عالم معالم الشریعه المصطفویّه، سالک مسالک المرتضویّه آقا محمّد اسماعیل، خلف مرحمت پناه ملّا احمد خوراسکانی غفر له فی شهر ذی حجّه الحرام 1234".

شاگردان

ملّا علی اکبر در اصفهان به کار تدریس، تالیف، و موعظه و ارشاد مردم می پرداخته و همگان را از برکات وجود خود برخوردار می کرده است.

برخی از شاگردان او که تاکنون برای ما مشخص شده اند عبارتند از:

1. عالم زاهد آیه اللّه میرزا زین العابدین موسوی خوانساری.

2. عالم فاضل شیخ محمّد مهدی رازی صاحب "مشکاه المسائل".

3. میر علی اصغر بن سیّد قاسم طباطبائی زواره ای

وی در سال 1229 در روزهایی که نزد آیه اللّه اژه ای درس می خوانده کتاب "زبده المعارف" او را کتابت کرده است.

4. میرزا ابوتراب حسینی نطنزی

وی در سال 1222ق کتاب "احکام مواریث" آیه اللّه اژه ای را کتابت کرده و در پایان از او به عنوان استاد نام برده و می نویسد: "وقد فرغ من تسوید هذه النسخه الشریفه المیمونه من مؤلّفات الفاضل الکامل المحقق المدقق جامع الفروع والاصول، حاوی المعقول والمنقول، الموفّق بتوفیقات اللّه الملک المنّان، المؤیّد بتاییدات الرب المستعان، الحبر المعظّم والنحریر المکرّم والصاحب المحترم، استاد الاعظم، المقرّب الی اللّه الاکبر مولانا ملّا علی اکبر سلّمه اللّه تعالی فی الدارین بحقّ الحیدر والصفدر، وانا العبد الاقلّ الاذلّ الاحقر، المحتاج الی رحمه ربه الوهّاب، ابن ابی القاسم الحسینی النطنزی ابوتراب، عفی عنهما".

تألیفات

1. زبده المعارف

کتابی است بسیار مفصل و پر فایده در اصول دین و معارف. در روضات الجنات می نویسد: "زبده المعارف الکبیر المتعارف الذی هو من جیاد التصانیف" دو چاپ سنگی و سربی از این اثر ارجمند در دست است. گویا نسخه اصل آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است و نسخ خطی زیادی نیز از آن موجود است؛ از جمله:

1. نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به خط میر علی اصغر بن سید قاسم طباطبائی زواره ای که در سال 1229ق در روزهایی که نزد مولّف درس می خوانده کتابت نموده است.

2. نسخه کتابخانه آیه اللّه مرعشی نجفی به خط محمّد ابراهیم بن ابوالحسن خوراسکانی که در غره ذی الحجه 1226ق به دستور مؤلّف برای عمده التجار حاج محمّد علی بن حاج غفور کتابت شده است.

3. نسخه کتابخانه مدرسه مروی تهران، به خطّ محمّد ابراهیم بن ابوالحسن خوراسکانی، که در سال 1225ق در اصفهان برای مؤلّف کتابت نموده است.

4. نسخه خطی همان کتابخانه، به خط علی اصغر بن علی اکبر بن مهدی بن زین الدین بن شیخ محمّد طالقانی، به تاریخ 1259ق.

5. نسخه خطی هنری نفیس کتابخانه آیه اللّه مرعشی با صفحات مجدول که در سال 1226ق به خط اسماعیل بن محمّد تقی شیرازی کتابت شده است.

6. نسخه شماره 5733 کتابخانه ملک که در سال 1225ق به خط محمّد محسن کتابت شده و یادداشتی از مؤلّف در کنار صفحه آخر آن به چشم می خورد.

7. نسخه خطی کتابخانه جامع گوهرشاد

به خط محمّد حسین تفرشی که در شعبان 1250ق کتابت شده است.

2. رساله نماز شب

اثری پر شور و کم مانند است که به نوشته صاحب "روضات": "لم یکتب احد مثلها فی هذه المقامات ویظهر منها انّه کان قائم اللیل، دائم التهجّد، کثیر البکاء، عظیم الخوف، طریف المناجاه، محبوباً مجذوباً، مستجاب الدعوه، مقضیّ الحاجات".

مرحوم ملّا علی اکبر اژه ای در آغاز این اثر شیوا و نفیس می نویسد:

"این رساله ای است در کیفیت آداب نماز شب و فواید شب بیداری وگریه و زاری نیم شب نوشتم به جهت برادران ایمانی و اخلاّء روحانی، و از خداوند کریم امیدوار می باشم که در صحیفه حسنات این غریق بحر شرمندگی، علی اکبر الاصفهانی، ثبت نماید؛ و از برادران ایمانی که از ملاحظه این رساله در نیم شب بهره مند شوند این که این درمنده عمر تباه کرده را به طلب آمرزش یاد کنند؛ شاید به برکت دعای شب بیداران و گریه کنندگان، از تقصیرات این شرمنده بی توشه بگذرند و طومار زشت این درمانده را نگشایند و بین الخلایق رسوا نسازند".

این اثر در سال 1328 با مقدمه علی محمّد بن محمّد علی شریف اژه ای و خط نسخ زیبای محمّد تقی بن محمّد حسن در مطبعه میرزا محمود خان ابن مرحوم میرزا عبداللّه خان شیرازی چاپ سنگی شده است.

بانی این چاپ "صاحب الاخلاق المرضیه والصفات الملکوتیه، المؤیّد بتأیید الربّانی، آقا حسینعلی ابن غفران مآب آقا عبدالحمید" از اولاد و احفاد مؤلّف کتاب بوده است. وی کتاب فوق را چاپ و مجانا در اختیار مردم متدین قرار داده است.

در این چاپ اضافات سودمندی شامل ادعیه و اشعار و مواعظ از طرف اعقاب مؤلّف افزوده شده است. از جمله این شعر که به مجلسی اول نسبت داده شده:

سرخیل خلایق شدنم عین خطاست

لکن به خدا که از ریا مستثناست

این طرفه خوش آمد که به هنگام نماز

پشتم به خلایق است و رویم به خداست

و این شعر از "پرتو" رحمه اللّه:

پیش از ظهور ناقه صالح ز سنگ، بود

بختی چرخ را به کف حکم او قرار

حکمت چه بود آن که به خواری به راه شام

اولاد او به ناقه عریان شود سوار؟

و این شعر به نقل از "خزاین" ملاّ احمد نراقی:

شده این قدر گناهم که به محشر از خجالت

نتوانم ایستادن به صف گناهکاران

تاریخ شهادت شیخ فضل اللّه نوری اعلی اللّه مقامه: "فضل اللّه الشهید 1327"

میرزا محمّد حسین امام جمعه اصفهان رحمه اللّه:

سرو را بنگر که در بستان به رفتار آمده است

پیش سرو قامتت یارا مگر بار آمده است

لمیرزا ابوالقاسم الرشتی رحمه اللّه:

لبن از بهر علاج آمده افعی زده را

افعی زلف تو عالم زد و خود در لبن است

لمیرزا آقا جان "پرتو" رحمه اللّه:

بر دست سر زلف دلارام گرفتم شب بر سر دست آمد و آرام گرفتم

3 . احکام الحدود

کتابی مبسوط در احکام حدود شرعیّه که نسخه اصل آن در دست صاحب

"روضات الجنات" بوده است.

4. ردّ بر پادری نصرانی

مؤلّف در رساله "دستور العمل" خود به آن ارجاع داده است.

6. ردّ بر میرزا محمّد اخباری

ردیه ای است بر نظرات میرزا محمّد اخباری و برخی از عبارات رساله های او از قبیل "مصادر الانوار فی تحقیق الاجتهاد والاخبار" که در تاریخ 1222 نگاشته شده است. نسخه خطی آن که در سال 1227ق به وسیله احمد بن محمّد صادق خوانساری کتابت شده است در کتابخانه آیه اللّه مرعشی موجود است.

در "روضات الجنات" می نویسد: "وکتاب الرد علی طریقه المیرزا محمّد الاخباری فی انکاره لاساس الاجتهاد فی الاحکام ومنعه عن التقلید لغیر المعصومین علیهم السلام، وهو فیما ینیف علی عشره آلاف بیت، وفیه من التحقیقات المنبفه کیت وکیت". گویا نام این اثر "ارشاد الواعظین وانجاح الطالبین" است.

8. احکام مواریث

نسخه خطی آن در نزد علّامه سیّد محمّد علی روضاتی موجود است.

9. رساله در معارف الهیه

این رساله بر اساس نسخه خط مؤلّف و نیز نسخه ای که به خط حفیدش ملاّ علی محمّد شریف در سال 1298ق نگاشته شده، به وسیله آقای شیخ مجید هادی زاده در جلد چهارم مجموعه "نصوص ورسائل" در 23 صفحه به چاپ رسیده است.

12. تعلیقه بر تفسیر صافی

نسخه آن در کتابخانه علّامه سیّد محمّد علی روضاتی موجود است.

13. رساله در تسلیم نافله

ملاّ علی اکبر در این اثر، بر این نظر پای می فشارد که در نماز نافله فقط باید سلام سوم، یعنی "السلام علیکم ورحمه اللّه وبرکاته" را گفت، و گفتن دو سلام اول جایز نیست. مرحوم سیّد محمّد باقر شفتی نظر او را با نگاشتن رساله ای رد نمود، و ایشان مجدّدا رساله ای در اثبات نظر خویش نگاشت، که سیّد نیز دوباره رساله مفصّلی در جواب او تصنیف نمود.

رساله ملّا علی اکبر تا کنون چاپ نشده است. مقدمه این اثر که بیان گر مراتب تواضع و وارستگی و ادب علمی او در برخورد با نظر مخالف می باشد بدین شرح است: "سألنی رجل عن التسلیم فی النافله، هل هو مقصور علی التسلیم الاخیر وهو "السلام علیکم ورحمه اللّه و برکاته" او هو علی منوال الفریضه بتقدیم السلام علی النبیّ وآله، ثم بقولنا "السلام علینا و علی عبادالله الصالحین" و الختم ب "السلام علیکم"؟ قلت فی جوابه: الظاهر بحسب ما وجدته هو الاکتفاء بالسلام الاخیر، اذ

العبادات توقیفیه، وما وقفنا فی احادیث آل الرسول صلوات اللّه علیهم ولا فی فتاوی علمائنا من الاخباریین والفقهاء الاصولیین فتوی صریحا فی ذالک.

ثمّ بلغ ذلک الی بعض اماثل السادات، زاده اللّه شرفا وعزّا وتوفیقا؛ فتعجّب من ذالک وقال: هذا منه غریب. وبعد ان بلغ الیّ استغرابه وتعجّبه، راجعت الکتب؛ فما وجدت فیها غیر ما وجدته سابقا. ثم سمعت موافقه بعض اخوانی وخلاّنی له فی ذلک، فاردت ان اذکر فی صفحات واوراق وارسله الیه لینظر فیه؛ فامّا ان یمنّ علی الضعیف بالقبول، او یردّ علیّ ببیان الخطاء وکشف الابهام ورفع الشبهه باظهار الحقّ والصواب؛ اذ المعصوم من عصمه الله، وفوق کل ذی علم علیم".

14. رساله در تیمّم

نسخه خطی آن به خط میرزا محمّد حسین بن علی محمد اژه ای موجود است.

15. رساله دستور العمل

به نوشته علّامه طهرانی در "الذریعه" نسخه خطی آن در کتابخانه سیّد محمّد باقر حجت موجود است.

تصویری از این رساله در اختیار نویسنده است و گویا همان است که در روضات با عنوان رساله در رؤس مسائل عبادات از آن نام برده است.

مؤلّف در این اثر، پس از ذکر اجمالی از اصول دین، به بیان فتاوای خود در مسائل طهارت و صلات پرداخته و آن را با مواعظ و مسائل اخلاقی عجین کرده است. وی می نویسد: "ای عزیزان! من نمی خواهم که در این کتاب به محض فتوای مسائل اکتفا کنم بلکه می خواهم که به مطالعه این کتاب برادران مؤمن را از جمله عبّاد و زهّاد بگردانم. و بعد از این، مواعظ و نصایح بسیار خواهم ذکر نمود که شیعیان به درگاه احدیّت مقرّب شوند و این خاکسار را به طلب مغفرت یاد کنند... ای شیعیان امیرالمومنین و ای دوستان اهل بیت سیّد المرسلین! مرا اگر چه باعث تصنیف این کتاب، التماس بعضی از برادران ایمانی بوده است که بیان مسائل حلال و حرام و واجبات و مستحبات و مکروهات را نموده باشم؛ سخن در تحقیق مسائل رسید به این مقام که احوال میت مذکور شد، بعضی از اعمال امور آخرت را خواستم که ایراد نمایم که برادران مؤمن بیدار شوند که چه راهی در پیش دارند و ارواح تا زنده بودند در خواب غفلت بودند، چون مردند زنده شدند و از غفلت بیدار!"

16. ترجمه الصلاه

در پایان رساله نماز شب به آن اشاره شده است.

17. رساله جهادیه

خلاصه ای از این رساله فارسی را میرزا عیسی قائم مقام فراهانی در کتاب "احکام الجهاد واسباب الرشاد" آورده است.

وفات

این عالم وارسته در روز 21 شوال 1232 ق وفات یافته و در نزدیک مزار مطهر علّامه ملّا اسماعیل خواجویی واقع در تخت فولاد تکیه ملا اسماعیل خواجویی مدفون گردید. متن سنگ نوشته مزارش چنین است:

"هواللهّ العلیّ الاکبر. بسم اللّه الرحمن الرحیم. الا انّ اولیاء اللّه لا خوف علیهم ولا هم یحزنون. سبحان من تفرّد بالعزّ والبقاء وقهر عباده بالموت والفناء، وصلّی اللّه علی محمّد وآله سادات الوری. وبعد فقد ثلم فی الاسلام ثلمه لا یسدّها شی ء حیث ارتحل عن دار الفناء والمحنه الی دار البقاء والراحه الامام العالم الفاضل العامل الزاهد، زبده العلماء وخلاصه الحکماء ونقاوه الفقهاء، مجتهد عصره ووحید دهره، ناشر احادیث ائمه الطاهرین، وارث علوم الانبیاء والمرسلین، افضل المحقّقین والمدقّقین مولانا علی اکبر، اسکنه اللّه فی بحبوحه جنانه فی احدی وعشرین من شهر شوّال المکرّم سنه 1232 من الهجره النبویه المصطفویه علی هاجرها آلاف التحیه. اکبر اهل علم رفت زعالم 1232. کتبه محمّد کاظم التبریزی"

اولاد و اعقاب

آیه اللّه ملّا عبد اللّه اژه ای

فرزند ملّا علی اکبر. عالم فاضل و فقیه حکیم. از شرح حال وی اطلاعی در دست نیست. وی از معاصران و احتمالا شاگردان دو زعیم بزرگ اصفهان سید محمد باقر شفتی و حاج محمد ابراهیم کلباسی بوده و با توجه به مهارت وی در علوم عقلی می توان حدس زد که از محضر حاج ملّا علی نوری بهره برد باشد.

در کتابخانه آیه اللّه مرعشی، کتابی به نام "تحفه الخاقانیه" در اثبات واجب و توحید و صفات و اصول عقائد از عبدالله بن علی اکبر اصفهانی در 49 برگ وجود دارد که ظاهرا از آثار این عالم ربّانی است. این رساله به محمّد شاه قاجار تقدیم شده است.

ملاّ عبداللّه در سال 1265ق وفات یافته و در نزدیک قبر پدر بزرگوارش مدفون گردیده است. عبارات سنگ نوشته مزار او چنین است:

"کل شی ء هالک الا وجهه. قد ارتحل من دار الفناء الی دار البقاء زبده العلماء العلام وافقه الفقهاء الکرام، العارف باسرار المبدأ والمعاد، ولکلّ قوم هاد، مولانا ملّا عبداللّه طاب ثراه، فی فجر سه شنبه رابع ربیع الاول سنه 1265".

آسمان علم و حلم و فضل از این خاکدان

زد قدم از لطف حق سوی بهشت جاودان

چون به مهر اهل بیت مصطفی آن جان پاک

باد عیش... جنه المأوی مکان

از پی تاریخ سال رحلتش "کفّاش" گفت:

"رفته عبداللّه از دنیا بگلزار جهان"

فرزندان آیه اللّه ملّا عبد اللّه اژه ای

از این عالم جلیل دو فرزند عالم کامل می شناسیم که عبارتند از:

1. آیه اللّه میرزا محمّد حسین اژه ای

تحویلدار در کتاب "جغرافیای اصفهان" (ص 67) او را صاحب محراب و مسند شرعیه دانسته و می نویسد: اخوان او نیز فاضل می باشند.

به نوشته علّامه طهرانی: فرهاد میرزا در کتاب "زنبیل" از او نام برده است. در کتابخانه الهیّات مشهد "شرح حدیث رأس الجالوت" از محمّد حسین بن عبداللّه اصفهانی معرفی شده که در سال 1265 در 48 برگ به اسم آقاسی نگاشته شده و نسخه خطی آن در کتابخانه مزبور به شماره 582 موجود است.

نسخه ای از شرح مزبور نیز اخیرا در فهرست جدید مجلس معرفی شده که به شماره 10109 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود.

همچنین در فهرست نسخه های خطّی کتابخانه ملّی "مسائلی چند در اصول" از محمّد حسین بن عبداللّه بن علی اکبر اصفهانی که در سال 1263 در 109 برگ تألیف و به حاج میرزا آقاسی اهداء گشته معرّفی شده است.

این عالم جلیل در سال 1302ق وفات نمود و در جوار پدرش دفن شد.

سنگ نوشته مزارش چنین است: "کل شی ء هالک الا وجهه. قد ارتحل من دار الفناء الی دار البقاء زبده العلماء العاملین وافقه الفقهاء الراشدین، العالم العارف الکامل الفاضل، آقای آمیرزا محمّد حسین، طاب ثراه وجعل الجنه مثواه ومأواه فی لیله الاربعاء من شهر ذی القعده الحرام سنه 1302".

2. آیه اللّه میرزا محمّد علی اژه ای

از علما و فقهای مسلّم اصفهان. وی در عتبات عالیات تحصیل کرده و به مقام شامخ اجتهاد نایل گردیده است. از جمله اساتید او فقیه محقّق شیخ محمّد کاشف الغطاء بوده که در سال 1268ق (سال آخر حیات مجیز) به او اجازه اجتهاد داده است. در این اجازه چنین آمده: " وبعد، فانّ جناب العالم العامل والفاضل الکامل بحر التدقیق الذی لیس له ساحل و برّ التحقیق الذی انطوی فیه المراحل مفخر الاواخر وفخر الاوائل ومستنبط المدلولات من الدلائل، محقّق الدقایق ومدقّق الحقایق ونعمه الخالق فی الخلایق، الفاضل الورع التقی النقی والکامل المهذّب الصفی، جناب المیرزا محمّد علی، کثّر اللّه امثاله وزاد فی الناس افضاله، ممّن حضر مدرستنا برهه من الزمان وبذلنا فی تفهیمه وتعلیمه الجدّ والجهد بحسب الامکان، حتی اصبح بحمداللّه تعالی من اجلّ العلماء الاعیان وافضل جهابذه هذا الزمان، محرزا للملکه القدسیه وفائقا علی اقرانه فی حصول تلک القابلیه".

تصویر این اجازه را مرحوم آیه اللّه سیّد احمد روضاتی در مقدّمه کتاب "زواهرالجواهر" به چاپ رسانده و نوشته: "امّا المجاز بتلک الاجازه فقد کان من اعاظم العلماء و الفقهاء باصفهان توفّی فی سنه 1289 و دفن بتخت فولاد، و قد ترجّمناه فی المستدرکات علی الروضات، و کذا ولده العلّامه الشیخ علی محمّد الشریف، وذکرت آثارهما و مشایخهما".

آیه اللّه میرزا علی محمّد اژه ای

فرزند میرزا محمّد علی. عالم فاضل و فقیه زاهد. در شب 15 شعبان 1266 متولّد شد. در سنّ 18 سالگی به نجف اشرف مشرّف شد و مدّت 9 سال نزد اساتید آنجا از جمله فقیه محقّق ملّا محمّد فاضل ایروانی تلمّذ نموده و پس از نیل به مقام عالی اجتهاد به اصفهان مراجعت کرده و در مسجد علی به امامت جماعت و ارشاد و هدایت مردم پرداخت. وی شعر نیز می سروده و در آن "شریفی" تخلّص می کرده که ظاهراً به مناسبت انتساب خاندان ایشان به ملّا محمّد شریف رویدشتی است. دو نمونه از اشعار او در ملحقات رساله "نماز شب" چاپ شده است:

خدایا به حقّ بنی فاطمه

مرا با خودت آشنایی بده

که خورسند باشم به وقت رحیل

مرا دستگیری کن ای من دخیل

همه عمر ضایع چه من کرده ام

ز افعال و کردار شرمنده ام

به حق حقانیّتت ای خدا!

کنی رحم بر ما به هر دو سرا

تو توفیق ده تا که مردانه وار

گذشتی کنم من از این روزگار

همه حال من حال مجذوب کن

که امر تو باشد یکن بعد کن

"شریفی" چو همیان عصیان شده است

ندارد به جز رحمت تو به دست

ای حسین ای قطب امکان وجود!

خلق معدوم و تو بودی در وجود

علت ایجاد خلقی از نخست

گر شکسته گفتمش دانی درست

گر همه عالم نصیری می شوند

من حسینیّم به آواز بلند

گر نبودی خلقت او کی بدی

خلق را از آتش دوزخ رهی

ای شهنشاها! به حقّ مادرت

یک نظر سوی "شریفی" بایدت

تا موفّق او به توفیقات حق

گردد و گیرد زاقرانش سبق

محیی او علم، جهلش قاتل است

ترک جان از یار جانی مشکل است

وی در ملحقات رساله "نماز شب" جدّ بزرگوارش می نویسد:

مخفی نماند به سنّ هیجده سالگی بودم، شبی به خامس آل عبا حضرت سید الشهداء ارواح العالمین فداه به این دو سه بیت ملتجی شدم که موفق گردم به نجف اشرف؛ همانا مقرون به قبول گردید، طولی نکشید مشرّف شدم.

سر چو نهادم بر آستانش گفتم: خوش تر از این گوشه پادشاه ندارد

و مدّت نه سال در آن ارض اقدس، با وجود فقد اسباب ظاهریه، موفق به زیارات

مخصوصه و تحصیل علوم دینیه گردیدم. چه عنایت ها دیدم و چه فیض ها بردم!

تو مگو ما را بدان شه بار نیست با کریمان کارها دشوار نیست

این عالم پارسا در ماه صفر 1332 ق وفات نموده و در کنار اجدادش مدفون گردید.

سنگ نوشته مزارش چنین است: "وبعد، فقد ثلم فی الاسلام ثلمه لا یسدّها شی ء حیث ارتحل من دار الفناء الی دار البقاء العالم العامل الفاضل الزاهد، عمده العلماء ونخبه الفقهاء الراشدین، المجتهد الممجّد آقا میرزا علی محمّد الاژیه نور اللّه مضجعه لیله الثانی عشر صفر 1332".

مرحوم معلّم حبیب آبادی در وفاتش چنین گفته است:

قد مات شیخنا الایجی الذی کان ما

فی عصره للتقی والدین بنیانا

وسائل سال عن عام الوفاه وما

قال المعلّم فی التاریخ غفرانا 1332

فرزندان

فرزندان ایشان عبارتند از:

1. حجه الاسلام میرزا محمّد حسین اژه ای

عالم عامل که به اخلاق حمیده و زهد و تهجّد و عبادت مشهور بود. وی در اصفهان نزد اساتید زیر تحصیل نموده و به زیور علم و تقوا آراسته گردید:

1. آخوند ملّا محمّد کاشانی

2. آخوند ملّا عبدالکریم گزی

3. سیّد ابوالقاسم دهکردی

4. علّامه شیخ محمّد رضا نجفی

5. سیّد علی نجف آبادی

6. سیّد محمّد نجف آبادی

این عالم ربانی در مسجد علی اقامه جماعت می نمود و به ترویج دین و ارشاد و هدایت مردم اشتغال داشت.

وی در روز یک شنبه 5 شعبان 1383ق وفات نمود و در مقبره اژه ای ها مدفون گردید. فرزندش عالم جلیل آیه اللّه شیخ علی محمّد اژه ای جریان وفات او را چنین ذکر فرموده است:

مرحوم والد اعلی اللّه مقامه شب آخر عمرشان حاضر بودم و با کمال خوشرویی با تمام بستگان صحبت می نمودند که احدی از ماها فکر شب آخر عمرشان را نمی نمود. اوّل مغرب به من فرمودند: وقت نماز مسجد است، برخیز برو به مردم بگو من را حلال نمایید و من هم در برابر محبت های شما به من دعا می نمایم؛ شما هم حیّاً و میّتاً من را فراموش نکنید. من هم به مسجد علی علیه السلام رفتم و به مردم اظهار داشتم که صدای ضجّه و گریه از مردم بلند شد.

اجمالا آن شب را در حال بسیار خوشی بودند و مکرّر تلاوت قرآت می نمودند تا نزدیک اذان صبح می فرمایند: چراغ ها را خاموش کنید، اطاق من بسیار روشن است. در آن موقع استعاذه می

نمایند و می فرمایند، ملعون دور شو که نمی توانی من را فریب دهی. و با دست های خود اشاره می کنند ملعون دور شو.

بعدا می فرمایند: الآن رسول خدا و علی و فاطمه و ائمه علیهم السلام تشریف آوردند و برمی خیزند می نشینند و دو مرتبه استراحت می کنند. در این موقع می فرمایند: شب یک شنبه 4 شعبان است و شب میلاد حضرت ابوالفضل است؛ یا اباالفضل گفتی که درمانی به فریادت رسم، الحال درمانده ام به فریادم برش. و شروع به اذان گفتن می کنند. به اشهد انّ امیرالمؤمنین که می رسند خاموش می شوند و چشم خود را برهم می گذارند.

گفتنی است که وی داماد عالم جلیل میرزا حسین نایب الصدر (پدر علامه محقق آیه اللّه میر محمد صادق خاتون آبادی) بود.

آیه اللّه میرزا علی محمّد اژه ای

فرزند میرزا محمد حسین، از علمای معمّر اصفهان است. وی در قبل از سال 1300ش متولد شده و نزد اساتید بسیاری تحصیل نمود و به درجه اجتهاد نایل گردید. برخی از اساتید ایشان عبارتند از حضرات آیات و حجج اسلام:

1. سیّد مرتضی موحّد ابطحی

2. میرزا محمّد علی معلم حبیب آبادی

3. میرزا محمّد طبیب زاده

4. سیّد صدرالدین کوپایی

5. شیخ محمود مفید

6. مجدالعلماء نجفی

این عالم جلیل در سنین جوانی به اخذ اجازه اجتهاد و روایت از آیات عظام: سید محمّد حجّت کوهکمری و سیّد ابوالحسن اصفهانی گردید.

آیه الله العظمی حجّت در اجازه خود چنین مرقوم نموده است:

"فبعد مخفی نماند که جناب مستطاب عماد العلماء العظام الفخام، ثقه الاسلام والمسلمین آقای آقا میرزا علی محمد اژیه اصفهانی چون برهه ای از زمان و قسمتی از اوان خود را با تحمل مشاق بسیار صرف اشتغال به تحصیل علوم دینیه و حضور در مجالس مباحثات احکام شرعیه نموده و بحمد الله تعالی دارای مقامات عالیه و کمالات متعالیه گردیده و از این جانب استجازه نمودند، در مقام اختبار و امتحان برآمدم فوجدته بحمد الله تعالی که حائزا لمقام الاجتهاد واجدا لملکه الاستنباط، فاجزت له ان یروی عنی جمیع مارویته من مشایخی العظام خصوصا الکتب الاربعه المتقدمه والمتاخره، ویجب علیه العمل بما یستنبطه من الاحکام ویحرم علیه التقلید فیما استفاد من الحلال والحرام. واوصیه بتقوی الله فی جمیع الحالات وان لاینسانی من الدعاء کما لا انساه ان شاء الله تعالی، انّه ولیّ قدیر.

17 شهر ذی حجه الحرام 1368. الاحقر محمد الحسینی الکوه کمری".

در اجازه آیه اللّه العظمی سیّد ابوالحسن اصفهانی چنین آمده است:

"وبعد جناب مستطاب شریعتمدار، ملاذالانام، عمده الفضلاء والمحدثین، آقای میرزا علی محمّد اژه ای دامت توفیقاته وتسدیداته از اعاظم و اکابر محدّثین صاحب مؤلّفات عدیده و ممیّز اخبار صحیحه و معتبره می باشند، از قبل داعی مجاز و مأذون هستند در نقل روایات وارده در مواعظ و مناقب و مصائب اهل بیت عصمت و طهارت صلوات اللّه علیهم اجمعین... ومأمول از جناب ایشان آن که در جمیع موارد مراعات احتیاط را بنمایند و از اخوان مومنین وفّقهم اللّه آن که نعمت وجود محترم جناب ایشان را مغتنم دانسته و کمال سعی را در تجلیلات و حفظ احترام وشئونات ایشان معمول دارند".

آیه اللّه اژه ای عالمی ربانی است و سال ها است که در مسجد علی اصفهان به امامت جماعت و بیان احکام اشتغال دارد.

ایشان پدر شهید مجاهد حجه الاسلام شیخ علی اکبر اژه ای از شهدای حزب جمهوری اسلامی است.

2. حجه الاسلام حاج آقا جلال الدین اژه ای

عالم فاضل، داماد آیه اللّه حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی. وی بانی چاپ دوم کتاب "زبده المعارف" و رساله معراج جدش ملّا علی اکبر اژه ای بود. وفاتش در روز 7 ربیع الاول 1392ق اتفاق افتاد.

سایر منسوبین

از دیگر منسوبین به این خاندان که در این مکان مدفون اند:

1. عالم فاضل زاهد میرزا محمّد رضا اژه ای

فرزند حاج میرزا حبیب اللّه متوفّی شب جمعه 16 ماه مبارک رمضان 1351ق.

2. حجه الاسلام آقا حسن فاضل اژه ای عالم ربّانی وفاضل صمدانی مروج احکام متوفّی روز یک شنبه 18 شوال 1389ق.

3. عالم فاضل میرزا عبدالحسین فاضل اژه ای متوفّی 17 صفر 1329ق.

منبع

برگرفته از کتاب : بزم معرفت، مشاهیر تخت فولاد اصفهان، تکیه محقق خواجویی، رحیم قاسمی، ناشر: کانون پژوهش، چاپ اول، 1388.