این دانشنامه در حال تصحیح و تکمیل می باشد. از این رو محتوای آن قابل ارجاع نیست. پیشنهاد عناوین - ارتباط با ما
تفاوت میان نسخه‌های «ابوالقاسم اسماعیل بن عباد»
A.mozafari (بحث | مشارکتها) (ایجاد) |
A.mozafari (بحث | مشارکتها) (ایجاد) |
||
| سطر ۲۸۲: | سطر ۲۸۲: | ||
صاحب در ری کتابخانه ی بزرگی داشت و آن هنگامی که نوح بن منصور سامانی از او خواست تا به خراسان برود، یکی از عذرهایش این بود که برای حمل کتاب هایش ۴۰۰ شتر لازم دارد. فهرست کتابخانه ی او ۱۰ مجلد بوده است. صاحب عدد کتاب های خود را ۲۰۶ هزار گفته؛ بعضی ۱۱۷ هزار گفته اند، اما آنچه مسلم است او كتابخانه ی بزرگی داشته که در هنگام ورود سلطان محمود غزنوی به ری، منابع موجود به تکرار گفته اند که فهرست آن کتابخانه ۱۰ مجلد بوده است و سلطان محمد دستور داده قسمتی از آثار کلامی آن کتابخانه را سوزاندند و اخبار آن در منابع مختلف آمده است.<ref>ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، به نقل از مقدمه دیوان، آل یاسین ص 9</ref> او کتاب های خود را وقف مطالعه ی طالبان علم کرد و حال آنکه قبل از او، بسیاری از صاحبان کتابخانه ها، کتاب های خود را همچون سیم و زر پنهان می کردند.<ref>ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، به نقل از تاریخ قم ص 6</ref> | صاحب در ری کتابخانه ی بزرگی داشت و آن هنگامی که نوح بن منصور سامانی از او خواست تا به خراسان برود، یکی از عذرهایش این بود که برای حمل کتاب هایش ۴۰۰ شتر لازم دارد. فهرست کتابخانه ی او ۱۰ مجلد بوده است. صاحب عدد کتاب های خود را ۲۰۶ هزار گفته؛ بعضی ۱۱۷ هزار گفته اند، اما آنچه مسلم است او كتابخانه ی بزرگی داشته که در هنگام ورود سلطان محمود غزنوی به ری، منابع موجود به تکرار گفته اند که فهرست آن کتابخانه ۱۰ مجلد بوده است و سلطان محمد دستور داده قسمتی از آثار کلامی آن کتابخانه را سوزاندند و اخبار آن در منابع مختلف آمده است.<ref>ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، به نقل از مقدمه دیوان، آل یاسین ص 9</ref> او کتاب های خود را وقف مطالعه ی طالبان علم کرد و حال آنکه قبل از او، بسیاری از صاحبان کتابخانه ها، کتاب های خود را همچون سیم و زر پنهان می کردند.<ref>ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، به نقل از تاریخ قم ص 6</ref> | ||
از فردی با چنین منصب کشوری و دارای شان علمی می زپید که علما و دانشمندان را تکریم کند و معیشت آنان را با صلات و عطايا فراهم نماید. صاحب هرگاه به ذکر و | از فردی با چنین منصب کشوری و دارای شان علمی می زپید که علما و دانشمندان را تکریم کند و معیشت آنان را با صلات و عطايا فراهم نماید. صاحب هرگاه به ذکر و نام باقلانی و این فورک و استاد ابواسحاق اسفراینی می رسید، می گفت: باقلانی، «دریایی غرق کننده» ابن فورک، «بارانی ریزان»، و اسفراینی «آتشی فروزان» است. ابن عساکر گوید: گویی روح القدس در باب حقیقت احوال این بزرگان در درون صاحب دمیده بود.<ref>ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، به نقل از اعیان الشیعه ج 3 ص 342</ref> | ||
صاحب با آنکه علوم بسیاری می دانست و خود در زمره ی علم و ادبا بود و هیچ وزیری از این جهت با او برابری نمی کرد، لیکن با آنان معاشرت می کرد و می گفت: «ما در روز سلطان و در شب برادران یکدیگریم»، به گونه ای که گفته اند ندیدن ابو احمد عسکری اور متغیر می کرد. | صاحب با آنکه علوم بسیاری می دانست و خود در زمره ی علم و ادبا بود و هیچ وزیری از این جهت با او برابری نمی کرد، لیکن با آنان معاشرت می کرد و می گفت: «ما در روز سلطان و در شب برادران یکدیگریم»، به گونه ای که گفته اند ندیدن ابو احمد عسکری اور متغیر می کرد. <ref>ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 143 ، به نقل از اعیان الشیعه ج 2ص 231</ref> | ||
صاحب آن هنگام املای حدیث را آغاز کرد که در | صاحب آن هنگام املای حدیث را آغاز کرد که در عین وزارت لباس علما پوشید و علمای حاضر را به شهادت گرفت و آنان گواهی دادند که هر چه از کودکی تا آن زمان خرج کرده است، از اموال پدر و جدش بوده، لیکن خالی از لغزش نبوده است. آنگاه همه را به شهادت طلبید و از هر گناهی که مرتکب شده بود، توبه کردو خانه ی خود را «بيت النوبه»نام نهاد. یک هفته در انجمن گاه دست خط فقها مبنی بر درستی توبه دریافت کرد و به املای جدیت پرداخت.<ref>ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 143 ، به نقل از تاریخ آل بویه ص 290</ref> | ||
| سطر ۳۱۲: | سطر ۳۰۸: | ||
2- مقاله صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36 | 2- مقاله صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36 | ||
3- ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 140- 154 | |||
نسخهٔ ۱۹ خرداد ۱۴۰۱، ساعت ۱۲:۴۴
دیباچه
اسماعیل بن عباد، یکی از وزرای لایق،باکفایت،بخشنده، بلندنظر و عظیم الشأن بوده و توفیق یافته بود، بدنبال کوششهای موفق و نشأت گرفته از لیاقت و کاردانی، لقب کافی الکفاه(سرآمد اهل کفایت)را بخود اختصاص دهد و بعنوان یکی از بزرگترین چهره های وزارت در طول تاریخ ایران بشمار آید و این یک بعد از شخصیت او بود. ولی همین انسان برجسته، دارای شخصیتی فقهی، کلامی، لغوی، ادبی و....(و در یک کلام،شخصیتی علمی)نیز بوده است.
تولد
ابوالقاسم اسماعیل بن عباد، معروف به صاحب بن عباد در سال 326 هـ.ق دیده به جهان گشود. [۱] وی در اصطخر فارس متولد شد. [۲]
عبدالحسین زرین کوب مینویسد: «به احتمال قوی صاحب در اصطخر فارس متولد شد، اما در طالقان و اصفهان نشو و نما یافت و به اصفهان همچون موطن و منشأ خویش می نگریست.»[۳] برخی نیز محل تولد صاحب را طالقان از توابع اصفهان دانسته اند. [۴]
استاد دکتر باستانی پاریزی در بخشی از کتاب«حماسه کویر»-روستا گهواره فرهنگ،مینویسد: «ما میدانیم که مجد الدین بغدادی،منسوب به بغدادک خوارزم بود نه بغداد بزرگ و صاحب بن عباد اهل طالقونچه اصفهان بود نه طالقان ماوراء النهر...»[۵]
سید مصطفی مجرد در مقاله خود چنین می نویسد: «به نظر نگارنده، محل تولد او ساحل زاینده رود، روستای اسماعیل طرخان یا اسماعیل طالقان که هنوز به نام اوست و در نزدیکی طالخونچه قرار گرفته است و من چند سال پیش خرابه های خانه مسکونی باستانی او را در این روستا در ضلع شرقی زاینده رود دیده ام،شاید هنوز آثار مانده باشد.»[۶]
فعالیتهای علمی
جایگاه علمی
صاحب بن عباد در علم و فضیلت و فهم و فطانت یگانه ی روزگار بود.[۷] وی در تمام علوم صاحب ِ کمال بود و در ایام وزارت خود با وجود کثرت اشتغال، اغلب اوقات تدریس میکرد و در تمام علوم تصانیف ساخت و از تمام امور دنیایی باخبر بود.[۸] صاحب دارای تسلط، بر علوم گوناگونی بوده وشمارۀ آنها به ده علم می رسد که عبارتند از 1-تفسیر 2-فقه و حدیث 3-کلام(عقائد) 4-لغت 5-نحو 6-صرف 7-عروض 8-نقد ادبی 9-تاریخ و رجال 10-طب.
تألیفات
صاحب کتابهای فراوانی تألیف نموده است که شمارۀ آنها به بیش از سی عدد، میرسد و هم اکنون پانزده عدد از آنها موجود می باشد و از بقیۀ آنها تنها نامی در تاریخ مانده و خود آنها در حوادث تاریخی، از بین رفته است.[۹]
برخی از آثار صاحب بن عباد عبارت است از:
1 .دیوان رسائل
2 .الکافی فی الرسائل
3 .الزیدیه
4 .الاعیاد و فضائل النیروز
5 .الامامه
در بیان فضائل و برتری علی بن ابیطالب علیه السلام و تثبیت امامت ایشان
6 .الوزرا ء
7 .الکشف عن مساوی شعر المتنب
8 .مختصر اسماء اللهّ عزوجل و صفاته
9 .المحیط
صاحب بن عباد فرهنگی مفصل در لغت عربی در هفت جلد به نام محیط نوشت و اکنون قسمتی از آن در کتابخانه ی ملی مصر موجود است.
10 .االقناع فی العروض
که نسخه ی خطی آن در کتابخانه ی ملی مصر موجوداست.
11 .طب
رساله ای طبی که به چاپ رسیده است. برخی از پزشکان گفته اند که اگر این رساله به نظر »ابن قره« و »زکریای رازی« میرسید، چیزی نداشتند که بر آن بیفزایند.
12 .روزنامه
در ایام حکومت معزالدوله و وزارت ّ مهلبی، صاحب بن عباد به بغداد رفت و مدتی اقامت نمود و مهلبی وزیر را ملاقات کرد و با علمای بغداد مناظره نمود. به مجلس ابوسعید سیرافی رفت و با هم مباحثه کردند و کتابی در بغداد نوشت و نام آن را روزنامه نهاد و هر بحث ادبی که در بغداد اتفاق افتاده بود، در آن نوشت و بعد از بازگشت، آن کتاب را به تحفه نزد ابوالفضل بن عمید فرستاد.
13 .لطیفه
کتابی بود مشتمل بر اسماء انواع طیب که نام آن را لطیفه نهاد و بر طلاب املاء میکرد و آنها مینوشتند.[۱۰]
14 .منشأت
منشأت صاحب بن عباد از نظر فصاحت و بلاغت در ردیف آثار برجسته ی زبان عربی است. [۱۱]
اساتید
1- ابوالفضل محمدبن حسین معروف به ابن عمید، وزیر رکن الدوله
ابن عمید به صاحب عالقمند بود و در دیوان وزارت خود، همواره وسایل ارتقای او را فراهم می ساخت، تا اینکه در سال 360هـ.ق او را به وزارت مؤیدالدوله، که در عهد پدرش رکن الدوله، امارت اصفهان را بر عهده داشت، برگزید. [۱۲]
حوزۀ درسی صاحب بن عباد
در مجلس درس صاحب،آنقدر جمعیت حاضر میشد که بنا به نقل مجمع البحرین از شهید ثانی،شمارۀ مستمعین،به اندازه ای بود که صدای صاحب،به آنها نمیرسید و برای املاء درس او،شش نفر واسطه (معدّ) بوده اند که صدای صاحب را به شاگردان برسانند.[۱۳]
و در ارشاد کوپائی نقل میکند که عدۀ شاگردان هیچ حوزۀ درسی،باندازۀ شاگردان صاحب نبوده است.[۱۴]
و در اکثر اوقات،در محضر او بسیاری از ادبا و شعراء و اهل علم،حاضر بوده و از بیانات او استفادۀ علمی مینموده اند. از ثعالبی نقل شده که:عدۀ بسیاری از شعراء و ادباء و اهل علم در اصفهان و ری و جرجان،همیشه در محضر صاحب حاضر بودند،مانند...(آنگاه نام عده ای از بزرگان را ذکر می نماید.
کتابخانۀ عظیم صاحب بن عباد
وی کتابخانۀ بزرگ و مفصلی داشته که در عظمت و گستردگی و تنوع کتابهای آن، همین بس که شمارۀ مجلدات آنرا با رقم دویست و ششهزار [۱۵] و بنقلی دویست و هفتاد هزار [۱۶] تعیین نموده اند و فهرست آنها در ده مجلد جمع آوری گردیده بوده و تنها برای حمل و جابجائی آنها،نیاز به بیش از چهار صد شتر بوده است. [۱۷]
صاحب در وقتی درصدد املاء کردن حدیث برآمد،روزی طیلسان(نوعی رداء که خطیب ها و قاضی ها بر دوش می اندازند)پوشید و تحت الحنک انداخت و با لباس علماء از خانه بیرون آمد و به علمای حاضر، اظهار داشت که آیا سابقۀ مرا در علم میدانید،همه تصدیق کردند.آنگاه گفت با اینکه من، هرچه از کودکی تا امروز خرج کرده ام از اموال پدر و جدم بوده معهذا خالی از لغزش نبوده ام، من،خدا و شما را به شهادت میطلبم که از هرگناهی که مرتکب شده ام بدرگاه خدا توبه می کنم.
صاحب آنگاه خانه ای(اطاقی)را به خود اختصاص داد و نام آنرا، بیت التّوبه گذاشت و یک هفته در آن ماند،بعد از آن دستخط فقهاء را مبنی بر درستی توبه خود،دریافت داشت و پس از همۀ اینها به املای حدیث پرداخت و خلق کثیری، در مجلس املای او حاضر میشدند.[۱۸]
آری،خودش توجه داشت که مسئولیت وزارت و اشتغالات اجتماعی، شخصیتی می طلبد و تدریس و املای حدیث،شخصیتی دیگر و در نتیجه،گاه حاضر میشد،در صحنۀ تلاش و در امروزارت با تدبیری کامل و لیاقتی شایسته و کفایتی بی نظیر،و گاه ظاهر میشد در صحنۀ تدریس و تلاش علمی،با فکری قوی و تحقیقی متین و اندیشه ای ژرف نگر،در کسوت علماء و فقهاء.
و به همین جهت است که ستایش هائی که از او شده آنچنان است که اگر تنها ویژگی های مربوط به وزارت او نقل شود، انسان باور نمی کند که این ستایشها دربارۀ یک متکلم فقیه باشد، و وقتی ویژگی های مربوط به جنبۀ فقهی و کلامی و ادبی او نقل شود، گمان نمیرود که اینها مربوط به یک وزیر باشد.
مناظره
در ایام حکومت معزالدوله و وزارت ّ مهلبی، صاحب بن عباد به بغداد رفت و مدتی اقامت نمود و مهلبی وزیر را ملاقات کرد و با علمای بغداد مناظره نمود. به مجلس ابوسعید سیرافی رفت و با هم مباحثه کردند و کتابی در بغداد نوشت و نام آن را روزنامه نهاد و هر بحث ادبی که در بغداد اتفاق افتاده بود، در آن نوشت و بعد از بازگشت، آن کتاب را به تحفه نزد ابوالفضل بن عمید فرستاد.[۱۹]
خطابه
صاحب در فصاحت و با لغت و شعر همانندی نداشت. [۲۰]
اتّهام ضدیت با زبان فارسی
«بعضی چنین تصور می کنند که صاحب بن عباد به حدی عاضق و دلباخته زبان عربی بوده که ذوق و رغبت شنیدن شعر فارسی را نداشته و شعرای پارسی گوی را در آستانه او راه نبوده است.» در رد این شبهه جوابهایی داده شده است از جمله کلام صاحب بن عباد که «در مدح من صدهزار قصیده فارسی و عربی گفته اند و از این همه اشعار هیچکدام مانند این مصرع ابوسعید رستمی مرا پسند خاطر نیافتاده است که میگوید: ورث الوزارة کابرا عن کابرٍ». از این روایت بطور وضوح مستفاد می شودکه صاحب نه تنها ممدوح شعرای تازی گوی بودهبلکه شعرای فارسی گوی نیز او را مدح می گفته و از صلات و جوائز او برخوردار می شده اند.»[۲۱]
دیدگاه بزرگان
مولی محمد تقی مجلسی
او از افقه فقهای امامیه(از متقدم و متأخر آنها) است و علامه و رئیس المحدثین و المتکلمین،می باشد و هراندازه از علم و فضل،مذاکره شود مقام صاحب بالاتر از آنست .[۲۲]
شیخ صدوق
اشان در مقدمه «عیون اخبار الرضا علیه السلام اینگونه نوشته است: «تصنیف کردم این کتاب را ... زیرا نیافتم چیزی را که نزد او(صاحب)،از علوم اهل بیت بهتر و باارزش تر باشد،زیرا او به ریسمان آنها چنگ زده و به ولایت آنها تمسک جسته است.»[۲۳]
شیخ بهائی
او در شأن و مقام برابری دارد.با محمد بن مسلم ثقفی و هشام ابن حکم و زراره بن اعین و جمیل بن دراج و اشباه ایشان.[۲۴]
ثعالبی
ثعالبی راجع به صاحب بن عباد چنین گفته است: صدر خاور زمین بود و مظهر عزت و تاریخ افتخار و ماه فروزان زمان و سرچشمهی داد و احسان و سزاوار هرگونه ستایش و احترام و شایستهی هر منزلت و مقام بود. اگر از برکت وجودش نبود، هرگز بازار فضل و دانش آن عصر اینهمه رونق و رواج نمییافت. به قول ثعالبی، تعداد شعرا و دانشمندانی که در عصر صاحب پرورش یافتند، از دورهی هارونالرشید، خلیفهی عباسی، بیشتر بود. [۲۵]
تشیّع صاحب
ستایش بزرگان امامیه
تشیّع صاحب،طبق گواهی اشعار و نوشته ها و موضع گیری های او،امری مسلم و روشن است و بعلاوه شخصیت شناسهای بزرگی همانند:
1-مرحوم سید رضی
2-مرحوم شیخ صدوق
3-مرحوم آخوند ملا محمد تقی مجلسی
4-شیخ بهائی
5-ابو علی،در منتهی المقال
6-شیخ حر عاملی
7-قاضی نور اللّه تستری
8-ابن شهرآشوب
9-مرحوم آخوند ملا محمد باقر مجلسی
10-صاحب روضات الجنات
11-مرحوم صدر،در کتاب تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام
12-علامه حاج آقا بزرگ تهرانی
13-مرحوم حاج شیخ عباس قمی
14-علامۀ امینی
15-شیخ عبد العزیز جواهری در آثار الشیعه الامامیه [۲۶] و ... همه او را به عنوان شیعه،آنهم با مقامات بلند ایمانی،علمی، خدماتی،مورد بزرگترین ستایشها قرار داده اند.
اشعار
و از سوی دیگر،صاحب در حدود ده هزار شعر در فضائل اهل بیت و بیزاری از دشمنان آنها سروده است. [۲۷] وی در سرودن شعر قهّار و جزء سرآمدان شعر در دوران خود بوده است.[۲۸]
و جالب است که صاحب،بیست و هفت قصیده بسیار زیبا در شأن امام علی علیه السّلام سروده که هریکی از آنها خالی از یکی از حروف تهجی است و فقط قصیدۀ بی واو را موفق نشده بسراید و در اعیان الشیعه گوید:شاید صاحب،این رویّه را از،واصل بن عطأ،گرفته که بجهت نداشتن مخرج حرف رای(بی نقطه) اصلا این حرف را در محاورات خود بکار نمی برده است.[۲۹]
از اشعار اوست:
لو شقّ عن قلبی یری وسطه سطران قد خطّا بلا کاتب
العدل و التّوحید فی جانب و حبّ اهل البیت فی جانب
یعنی اگر دل من شکافته شود،در وسط او دیده میشود که دو سطر نوشته شده بدون اینکه کاتبی داشته باشد.
عدل و توحید در جانبی از دل من،و محبت اهل البیت،در جانب دیگر آنست.
نقش نگین
نقش نگین صاحب،این جمله بود علی اللّه توکّلت و بالخمس توسّلت
و نقش انگشتر دیگرش این بود: شفیع اسماعیل فی الآخره محمّد و العتره الطّاهره
برخورد مخالفین امامیه
و جالب است بدانیم که،قاضی عبد الجبار معتزلی،پس از وفات صاحب گفت: من بر جنازۀ او نماز نمی گذارم و بر او رحمت نمی فرستم چرا که او رافضی است و از این طریقه و روش،توبه نکرده است. [۳۰]
ابن خلکان بعد از اشاره به کتاب «مثالب الوزیرین»ابوحیان توحیدی (ق 4 ه)، که در این کتاب به بدگوئی و هجو «ابن عمید» و «صاحب بن عباد» پرداخته است، اینگونه می نویسد: «درباره آن دو بزرگ بی انصافی کرده و در تعصب بر ضد آنان راه مبالغه سپرده است.»[۳۱] این مطلب به خوبی نشان می دهد که صاحب بن عباد مورد بغض و کینه مخالفین شیعه بوده است.
شاهد دیگر مربوط به ورود سلطان محمود غزنوی به ری است که دستور داده قسمتی از آثار کلامی کتابخانه صاحب را سوزاندند و اخبار آن در منابع مختلف آمده است.[۳۲]
باتوجه به تمام آنچه گذشت، میتوانیم بگوئیم صاحب بن عباد در آن دورۀ تاریخ، با تمام مشکلاتی که وجود داشت و شهر اصفهان سنی نشین بود، یک حوزۀ درسی و علمی شیعی، با ویژگی های مناسب که همراه با نوعی تقیه باشد تشکیل داد، و اولین گام برای حوزۀ علمیۀ شیعه، بوسیلۀ او در اصفهان برداشته شد، و بذری که او پاشید در آینده بثمر رسید، همانطوریکه فعالیت های قاضی نور اللّه تستری شهید، در هند، اولین گام حوزه ای در آن کشور بحساب میرود و پس از او تشیع در هندوستان، رشد و گسترش زیادی،یافت.
القاب
صاحب
علت ملقب شدن اسماعیل بن عباد به صاحب، »مصاحبت« وی با ابوالفضل بن ِ عمید بود، و او را صاحب ابن عمید یعنی همنشین ابن عمید گفتند و چون به وزارت رسید، این لقب بر او ماند. اما صابی در کتاب »التاجی« مینویسد: صاحب را از آن جهت به این لقب خواندند که از کودکی همنشین مؤیدالدوله ی دیلمی بود و مؤیدالدوله وی را صاحب نامید. [۳۳]
عبدالجلیل قزوینی رازی در سال 560 هـ.ق مینویسد: «ابوالقاسم بن عباد بن ابی العباس که هنوز وزرا به حرمت او صاحب مينویسند ... . »[۳۴]
کافی الکفاه
این لقب را مؤیدالدوله به سبب لیاقتی که در روزگار کتابت از وی مشاهده کرد، به او اعطا کرد. [۳۵]
مسئولیتها
وزارت مؤیدالدوله
ابن عمید به صاحب عالقمند بود و در دیوان وزارت خود، همواره وسایل ارتقای او را فراهم میساخت، تا اینکه در سال 360هـ.ق او را به وزارت مؤیدالدوله، که در عهد پدرش رکن الدوله، امارت اصفهان را بر عهده داشت، برگزید. [۳۶] در سال 370هـ.ق صاحب بن عباد به خدمت عضدالدوله در نزدیک همدان آمد. عضدالدوله به استقبال وی آمد و در بزرگداشت او کوتاهی نکرد و به بزرگان و یاران خود توصیه نمود تا صاحب را احترام بسیار گذارند. ... مؤیدالدوله طی نامه ای، طولانی شدن اقامت صاحب را متذکر شده و نوشت که پس از رفتن صاحب، امور مملکتش پریشان شده است. پس از مدتی، عضدالدوله خلعتهای زیبا و اقطاعهای بزرگ و با ارزش به صاحب بخشید و او را با هدایای بسیار نزد مؤیدالدوله فرستاد . [۳۷]
سرپرستی کشور
مؤیدالدوله در سال 373هـ.ق درگذشت و صاحب بن عباد مملکت را اداره کرد تا اینکه فخرالدوله از خراسان به ری آمد و امارت را به دست گرفت.[۳۸]
وزارت فخرالدوله
بعد از درگذشت مؤیدالدوله، فخرالدوله به امارت رسید و صاحب بن عباد را در وزارت ابقا کرد. صاحب درخواست نمود او را از خدمت معاف دارد، ولی فخرالدوله که کسی را لایقتراز او نمیدید، تقاضای او را رد کرد و گفت: همچنان که سلطنت حق موروث ماست، وزارت نیز حق موروث شماست و هرکس باید حق خود را محفوظ دارد. [۳۹]
فرمانده جنگی
صاحب در سال 377 قمری به طبرستان لشکر کشید و امور این سرزمین را سروسامان داد.[۴۰] و در مقام لشکرکشی و امور جنگی و تدبیر سپاه، چنان مهارت و کاردانی از خود نشان میداد که باعث تعجب همگان میگردید؛ کمتر اتفاق افتاد که در جنگی شکست بخورد. [۴۱]
اقدامات
صاحب بن عباد در دوران مسئولیت او اقدامات مهم و تأثیرگذاری انجام داده است که می توان به این موارد اشاره نمود؛
1- فتح طبرستان
صاحب در سال 377 قمری به طبرستان لشکر کشید و امور این سرزمین را سروسامان داد.[۴۲] و در مقام لشکرکشی و امور جنگی و تدبیر سپاه، چنان مهارت و کاردانی از خود نشان میداد که باعث تعجب همگان میگردید؛ کمتر اتفاق افتاد که در جنگی شکست بخورد. [۴۳]
2- گماردن افراد لایق به امور مهم دیوانی
3- خدمات رفاهی، امنیتی و عمرانی
تلاش در جهت آبادی کشور، آسودگی رعیت ، امنیت راه ها و رونق تجارت
4- ایجاد تشکیلات منظم و دقیق
ایجاد تشکیلات منظم و دقیق از خبرگزاران و جاسوسان که از سراسر کشور که باعث می شد در اسرع وقت اطلاعات لازم را دریافت کند.[۴۴]
5- نفوذ در دربار حکومتهای منطقه
زیر نظر گرفتن حرکات و رفتار حاکمان اطراف و کارگزاران آنان را با گماردن جاسوسانی که اخبار آن ممالک را مرتبا برای او می فرستادند.[۴۵]
6- وقف کتاب
صاحب بن عباد کتابهای بسیاری از انواع علوم و اشعار برای طلاب اهل علم وقف کرد.[۴۶]
7- تکریم علما و دانشمندان
در سال 380هـ.ق ابوالفضل بدیع الزمان همدانی به اصفهان رفت و صاحب، مقدم وی را گرامی داشت. ابوبکر خوارزمی چون آوازه ی صاحب بن عباد را شنید، به خدمت وی آمد. صاحب وی را بار داد و در خدمت خویش عزیز و محترم داشت. [۴۷]
8- حمایت از علما ، سادات و قاریان
وی هر سال پنجاه هزار دینار به بغداد میفرستاد تا بین علما و فقها و سادات و قاریان قرآن و شعرا تقسیم کنند. صاحب در شرافت نفس و کرامت، کم نظیر بود. [۴۸]
9- تأسیس کتابخانه
صاحب بن عباد کتابخانه ی عظیمی در ری داشته است. ابن اثیر مینویسد: «صاحب بن عباد از کتابها آنقدر جمع آوری کرده بود که دیگران جمع نیاورده بودند. تا آنجا که برای حمل آنها نیاز به چهارصد شتر داشت» [۴۹]
ابن خلکان از نامه ای یاد میکند که نوح بن منصور سامانی برای صاحب بن عباد فرستاد و او را برای وزارت خود به بخارا خواند. صاحب بن عباد که به ترک ری عالقهای نداشت، عذرخواهی میکند و طی نامهای مینویسد: «من بدون کتاب نمیتوانم زندگی کنم و باید کتابخانه ام را هرجا هستم همراه داشته باشم. در حالیکه برای حمل کتابهایم، حداقل چهارصد شتر لازم است و این مقدار شتر در دسترس نیست.» برای این کتابخانه ی عظیم، فهرست جامعی ترتیب داده بودند که شامل ده جلد میشده است.[۵۰] در معجم الادباء، تعداد کتابهای کتابخانه ی صاحب بن عباد، 206000 جلد ذکر شده است.[۵۱]
کتابخانهی معتبر و نفیس صاحب بن عباد پس از منضم شدن با کتابخانهی ذوالکفایتین، چنان عظمت و شهرتی یافت که نام آن عالمگیر شد. صاحب، این کتابخانه را عمومی (وقف عام) اعالم کرد و به نام کتابخانهی ری (دارالکتب ری) مشهور شد.[۵۲]
پس از حمله ی سلطان محمود غزنوی به ری در سال 479هـ.ق، بسیاری از کتابهای نفیس و گرانقدر این کتابخانه سوزانده شد .[۵۳]
ویژگیهای فردی[۵۴]
دانش دوستی
صاحب، ویژگی ها و برتری ها و مکارم اخلاقی ای داشته که در جایگاه وزیری قدرمند بیشتر جلوه کرده است.
مهمترین ویژگی صاحب، دانش دوستی وی است؛ او در فنون علم از نحوو لغت و شعر و اصول تصانیف، متبحر بوده؛ کتاب المحيط و در دو مجلد فراهم آمده است. دانشمندی آگاه به علم توحید و اصول بوده و در این زمینه تألیف دارد و حدیث دان و حدیت شناسی کامل بود و انعکاس آن در شهر و نشرو دیدی است و نقدی بر محدانان برجسته دارد، حدیت را از علمای اصفهان و بغدادی و روایت می کرد. ابن مردویه گوید که از صاحب شنیده است که گفت: هر کس حدیث ننویسد، حلاوت اسلام را نمی یابد. داستان « املای حدیت او و جریان بیت التوبه ای او قبل از روایت حدیت و گرفتن خط از علما و فقها مبنی بر قبول توبه ی او و اهمیت یافتن برای روایت حدیث مشهور است. حوزه ی درس او مجلسی باشکوه و بررونق بوده است.
گفته اند وقتی که صاحب لباس علم می پوسید و در جای خود برای املاء می نشست گروه زیادی حاضر می شدند و یک ممتلی نمی توانست وظیفه املاء را انجام دهد. از این رو ۶ ممتلی را حاضر می کردند تا هر کدام به نفر دیگر سخن او را املاء كند. برای حدیث خواندن او در یک میدان بزرگ منبر بلندی قرار می دادند و او بر بالای آن منبر می رفت.
در مجلس حدیث او ۱۲۰ هزار نفر مرد حاضر می شدند و برای آنکه این تعداد افراد حدیث او را بشنوند، 6 منبر می نهادند و شاگردان او بر آنها می نشستند و حدیث را به یکدیگر می رسانیدند.
دانش دوستی صاحب را می توان با تألیفات او در حوزه های مختلف معارف بشری ملاحظه کرد. معجم الأدباء ۱۸ کتاب، اعیان الشیعه ۲۰ کتاب، الغدير ۳۱ کتاب و مقدمه ی الهدایه و الضلاله برای او ۳۷ کتاب بر شمرده اند.
این تأليفات زمینه های گسترده ای از قبل لغت، حدیث، اصول کلام، رجال، تاریخ، عروض سفرنامه، طیب خوش، فنوں کتابت، طلب، دیون شعر و سیاحت شعری را در بر می گیرد و در این کتب از تحقیق، تتبع و دیدن آثار گذشتگان غافل نبوده است؛ او اولین کتاب خود، یعنی: الوقف والابتداء را در جوانی تالیف کرده بود. در این کتاب .۷ و اندي کتاب را ملافه کرده و از جمله کتاب الانباری ر ا. این امر شگفتی الانباری را موجب شده بود که چگونه کسی در جوانی چنین اثری را پدید آورده است! ابوحیان گوید که من مکلف شدم که 30 جلد از رسائل صاحب را بنویسم و این تنوع آثار با وجود اشتغال به امور دولتی، مایه شگفتی است. حمدالله مستوفی گوید: او با وجود کثرت کلی اشتغال، درس گفتی و تصانیف ساختی و از جمیع علوم و از تمامت امور دنیا وی با خبر بودی. [۵۵]
صاحب در ری کتابخانه ی بزرگی داشت و آن هنگامی که نوح بن منصور سامانی از او خواست تا به خراسان برود، یکی از عذرهایش این بود که برای حمل کتاب هایش ۴۰۰ شتر لازم دارد. فهرست کتابخانه ی او ۱۰ مجلد بوده است. صاحب عدد کتاب های خود را ۲۰۶ هزار گفته؛ بعضی ۱۱۷ هزار گفته اند، اما آنچه مسلم است او كتابخانه ی بزرگی داشته که در هنگام ورود سلطان محمود غزنوی به ری، منابع موجود به تکرار گفته اند که فهرست آن کتابخانه ۱۰ مجلد بوده است و سلطان محمد دستور داده قسمتی از آثار کلامی آن کتابخانه را سوزاندند و اخبار آن در منابع مختلف آمده است.[۵۶] او کتاب های خود را وقف مطالعه ی طالبان علم کرد و حال آنکه قبل از او، بسیاری از صاحبان کتابخانه ها، کتاب های خود را همچون سیم و زر پنهان می کردند.[۵۷]
از فردی با چنین منصب کشوری و دارای شان علمی می زپید که علما و دانشمندان را تکریم کند و معیشت آنان را با صلات و عطايا فراهم نماید. صاحب هرگاه به ذکر و نام باقلانی و این فورک و استاد ابواسحاق اسفراینی می رسید، می گفت: باقلانی، «دریایی غرق کننده» ابن فورک، «بارانی ریزان»، و اسفراینی «آتشی فروزان» است. ابن عساکر گوید: گویی روح القدس در باب حقیقت احوال این بزرگان در درون صاحب دمیده بود.[۵۸]
صاحب با آنکه علوم بسیاری می دانست و خود در زمره ی علم و ادبا بود و هیچ وزیری از این جهت با او برابری نمی کرد، لیکن با آنان معاشرت می کرد و می گفت: «ما در روز سلطان و در شب برادران یکدیگریم»، به گونه ای که گفته اند ندیدن ابو احمد عسکری اور متغیر می کرد. [۵۹]
صاحب آن هنگام املای حدیث را آغاز کرد که در عین وزارت لباس علما پوشید و علمای حاضر را به شهادت گرفت و آنان گواهی دادند که هر چه از کودکی تا آن زمان خرج کرده است، از اموال پدر و جدش بوده، لیکن خالی از لغزش نبوده است. آنگاه همه را به شهادت طلبید و از هر گناهی که مرتکب شده بود، توبه کردو خانه ی خود را «بيت النوبه»نام نهاد. یک هفته در انجمن گاه دست خط فقها مبنی بر درستی توبه دریافت کرد و به املای جدیت پرداخت.[۶۰]
وفات و مدفن
صاحب در سال 385 هـ.ق در ری درگذشت.[۶۱] تابوت او را بسیار احترام کردند. ترک و دیلم چون تابوت وی را دیدند، زمین بوسیدند و گریبانها را دریدند و بر سر و صورت میزدند و گریه میکردند .[۶۲] صاحب در دلهای مردم محبوب و به هر زبانی ممدوح و دارای صفات نیکو (جمیله و حمیده) بود. [۶۳] و در امور سیاست و تدبیر ملک بر هر مدبری برتری داشت . [۶۴] بین وزرای آل بویه، صاحب بن عباد روی هم رفته بیش از دیگران نام و آوازه یافت. تمام طبقات از امرا و کاتبان و شعرا تا سربازان عامه، در حق وی شرایط تکریم و ادب به جای می آوردند. حتی بزرگان دیلم در حضور وی کرنش و زمین بوسی میکردند و در رکابش میدویدند. [۶۵] جنازهی صاحب بن عباد از ری به اصفهان انتقال داده شد.[۶۶] و او را در خانه اش نزدیک دروازه ی طوقچی[۶۷] به خاک سپردند. هنوز هم که نزدیک به هزار سال از آن زمان میگذرد، آرامگاه صاحب از زیارتگاه هاي مشهور اصفهان به شمار می رود.[۶۸]
آقای موحد ابطحی در پایان کتاب خود چنین می نگارد: «در اینجا با اعتراف به ناتوانی در شناختن ارزشها و خدمات این بزرگمرد تاریخ تشیع،و عجز در معرفی شخصیت فوق العاده و بیرون از حد توصیف او، بحث را (در این مقوله به پایان می رسانم.» [۶۹]
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از ابن اثیر، 1351 : 76
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از زامباور،نسب نام هی خلفا و شهریاران. ترجمه ی محمدجواد مشکور ص 326
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از زرین کوب، تاریخ مردم ایران ج 2 ص 465
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از احمد مشکوه، تاریخ تشیع در ایران، ص872 همچنین ببینید: طالخونچه و صاحب بن عباد، محمدجواد شریعت، کیهان فرهنگی، مرداد ۱۳۸۳ ، شماره ۲۱۴
- ↑ صاحب بن عباد؛ دانشمندی سیاستمدار، سید مصطفی مجرد، کیهان فرهنگی تیر ۱۳۸۲ شماره ۲۰۱، به نقل از حماسه کویر، دکتر ابراهیم باستانی پاریزی، ص 339
- ↑ صاحب بن عباد؛ دانشمندی سیاستمدار، سید مصطفی مجرد، کیهان فرهنگی، تیر ۱۳۸۲ ، شماره ۲۰۱
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از ابن خلدون، تاریخ ابنخلدون )العبر( )ج3 .)ترجمهی عبدالمحمد آیتی. ،ج3 ص 473؛ خواندمیر، مآثرالملوک. تصحیح میرهاشم محدث ص 118؛ خواندمیر، دستورالوزراء، شامل احوال وزرای اسالم تا انقراض تیموریان ص 118؛ ابن اثیر، تاریخ بزرگ اسالم و ایران ، ترجمه ی علی هاشمی حائری ج15 ص 225؛ میرخواند، محمدبن سیدبرهان الدین خواندشاه، تاریخ روضه الصفا ج4 ص 16
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از عقیلی،سیف الدین حاجی بن نظام ، آثارالوزراء. تصحیح میرجلال الدین حسینی اُرموی (محدث) ص 197
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از السلف در 12 .صاحبی نخجوانی، هندوشاه بن سنجر بن عبداهلل. تجارب تواریخ خلفا و وزرای ایشان،احبی نخجوانی، هندوشاه بن سنجر بن عبداه، تصحیح عباس اقبال آشتیانی. ، ص 245
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از رکنالدین همایونفرخ، کتاب و کتابخانههای شاهنشاهی ایران،ج2 ص5
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از هدیه العباد،در شرح حال صاحب بن عباد ص 123،و روضات الجنات ج 2 ص 28
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365به به نقل از هدیه العباد،در شرح حال صاحب بن عباد ص 123
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از آل بویه و اوضاع زمان ایشان صفحۀ 534
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از اصفهان،تألیف دکتر هنرفر صفحه 260
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از آل بویه و اوضاع زمان ایشان صفحه 534
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از آل بویه و اوضاع زمان ایشان ص 289 بنقل از المنتظم و معجم الادباء
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از ابن ندیم، 1381 :223
- ↑ زندگانی ادبی صاحب بن عباد، احمد بهمنیار، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران ، سال دوازدهم ، فروردین ۱۳۴۴ ، شماره ۳ (پیاپی ۴۷)، ص 237- 283
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از روضات الجنات ج 2 ص 26
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از روضات الجنات ج 2 ص 25
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از هدیه العباد،در شرح حال صاحب بن عباد ص 48
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از عزام، 1329 :237ـ236
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از هدیه العباد،از ص 39 تا ص 49
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از هدیه العباد،ص 42
- ↑ زندگانی ادبی صاحب بن عباد، احمد بهمنیار، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، سال دوازدهم ، فروردین ۱۳۴۴ ، شماره ۳ (پیاپی ۴۷)، ص 238- 283
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از ریحانه الادب،جلد 8 ص 93
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365، به نقل از هدیه العباد،ص 99
- ↑ صاحب بن عباد، میرزا محمدعلی خان ناصح، ارمغان، دوره ششم، تیر 1306 ، شماره 4، ص 212- 221
- ↑ ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، مقدمه دیوان، آل یاسین ص 9
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از وزیران ایرانی از بزرگمهر تا امیرکبیر، عبدالرفیع حقیقت، ص 127
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از النقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض «بعض فضائح الروافص»، تصحیح میرجلال الدین محدث نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل قزوینی رازی ، ص 217
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از وزیران ایرانی از بزرگمهر تا امیرکبیر، عبدالرفیع حقیقت، ص 127
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365 ، به نقل از تصاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، ابی الفرج بن عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، ج 7ص 103
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تاریخ گزیده. اهتمام عبدالحسین نوایی، حمدالله مستوفی، ص 417ـ416
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از صاحب بن عباد، مهرداد مهرین، مجله ی هوخت. تهران. سال سی ام. شماره ی داوزده. اسفند 1358 ص 24
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از مآثرالملوک، تصحیح میرهاشم محدثخواندمیر، ص 1351 ، کامل تاریخ بزرگ اسالم و ایران، عزالدین علی ابن اثیر، ترجمهی علی هاشمی حائری ج 15 ص 1317
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از آلبویه و اوضاع زمان ایشان، علی اصغر فقیهی، ص 287
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از خواندمیر173 :1351 ،ابن اثیر ؛119 :1317
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از آل بویه و اوضاع زمان ایشان.، علی اصغر فقیهی، ص 287
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از ساخت دولت در ایران، از اسلام تا یورش مغول، غلامرضا انصافپور، ص 184
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، عزالدین ابن اثیر، ،ج15 ص 226
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تاریخ قم، حسن بن محمدبن حسن قمی، ص 6
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تاریخ دیالمه و غزنویان، عباس پرویز، 1336
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی.هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی نخجوانی، ص 245ـ244
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تاریخ بزرگ اسالم و ایران ، ترجمه ی علی هاشمی حائری ج15 ص 226 ،مآثرالملوک، تصحیح میرهاشم محدث خواندمیر ، ص 118 ،اریخ روضهالصفا ، میرخواند، ،ج4 ص 160؛ تاریخ ابن خلدون (العبر)، ابن خلدون، ج3 ص 673
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از کتاب و کتابخانه های شاهنشاهی ایران، رکن الدین همایونفرخ، ج2 ص 10-9
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از شکوفایی فرهنگی در عصر آل بویه، داوود الهامی، مجله ی مکتب اسلام، قم، سال چهلم، شماره ی یازده. بهمن 1379، ص27
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از همایونفرخ، 1347 ،ج2 :10-9
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از مجمل التواریخ و القصص، نویسنده مجهول ص 404
- ↑ ر. ک: ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 140- 154
- ↑ ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 به نقل از تاریخ گزیده 423
- ↑ ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، به نقل از مقدمه دیوان، آل یاسین ص 9
- ↑ ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، به نقل از تاریخ قم ص 6
- ↑ ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 142 ، به نقل از اعیان الشیعه ج 3 ص 342
- ↑ ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 143 ، به نقل از اعیان الشیعه ج 2ص 231
- ↑ ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 143 ، به نقل از تاریخ آل بویه ص 290
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از ابن اثیر،تاریخ بزرگ اسالم و ایران ، ترجمه ی علی هاشمی حائری ج15 ص 225
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان، صاحبی نخجوانی، ص 246
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمی، ص 6
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمی، ص 4
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از تاریخ مردم ایران، عبدالحسین زرین کوب، ج2 ص 467
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از به نقل از ابن اثیر،تاریخ بزرگ اسالم و ایران ، ترجمه ی علی هاشمی حائری ج15 ص 226
- ↑ این دروازه اکنون در اصفهان به «میدان قدس» نامگذاری گردیده و هنوز در میان مردم، با عنوان «طوقچی» شناخته می شود.
- ↑ صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36، به نقل از گنجینه ی آثار تاریخی اصفهان، لطف الله هنرفر، ص 37
- ↑ آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365
منابع
1- آشنائی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، حجت موحد ابطحی، اصفهان:، حوزه علمیه اصفهان، 1365، ص 361- 365
2- مقاله صاحب بن عباد، محمد رویگر، رشد آموزش، پاییز 1388 ، شماره 36
3- ویژگی های شخصیت صاحب بن عباد، یحیی طالبیان، مطالعات ایران ، پاییز ۱۳۸۲ ، شماره ۴، ص 140- 154