راغب اصفهانی

ابوالقاسم حسين بن محمد بن مفضل (متوفای احتمالا 502ق)، معروف به راغب اصفهانی، ادیب، لغوی، شاعر، مفسر، محدث، متكلم، حكیم و فقیه قرن پنجم، اهل اصفهان، ساکن بغداد، از مهمترین آثارش معجم مفردات الفاظ القرآن و تفسیر الراغب الإصفهانی

تصویری از ترجمه کتاب المفردات

ولادت

در قرن پنجم و به گفته برخی در قرن ششم می‌زیسته است، از سال تولد و وفات او پرسشهای فراوانی مطرح است. بی گمان در اصفهان زاده شده است.

اساتید

کسانی چون ابومنصور جُبان، محمد بن علی رازی دانشمند ادیب و واژه شناس (م 416ق) از اساتید او بوده‌اند.

جایگاه علمی

در قياس با شمار آثار و جايگاه علمی و فرهنگی وی در عصر خودش، آگاهيهای كافی از حيات و چند و چون دانش اندوزی‌اش نداريم. به گمان صفوان عدنان، محقق مفردات، راغب در دروس لغت ابومنصور جبان صاحب كتاب «الشامل» در لغت كه ساكن اصفهان و همعصر وی بوده شركت می‌جسته است، ابومنصور در يك طبقه قبل از راغب قرار می‌گيرد.

از اوصاف وی چنين بر می‌آيد كه اهل وعظ و تدريس و تأليف و مناظره بوده و نيز صاحب حسن خلق و خلق.در جوانی عصر صاحب بن عباد وزير مشهور را درك كرده ولی با او مصاحبتی نداشته، امّا با وزير بعدی، ابوالعباس ضبّی(احمد بن ابراهيم) که جانشين صاحب بن عباد گشته و دوستدار علم و علماء بود، مجالست كرده با او و علماء حاضر در مجلس وی، مباحث علمی داشته است.

با بزرگان علمی و ادبی مانند ابوالقاسم ابن ابی العلاء رفت و آمد نموده، در مجالس آنان شركت می‌جسته است، حضور وی در اين جمعها، دلالت بر عدم عزلت گزينيش دارد، اما عدم شهرتش بخاطر اين است كه از حكما محسوب می‌شده و اهل سنت، نظر مساعدی نسبت به آنها ندارند.گويا خود نيز گمنامی را دوست می‌داشته و در موارد زيادی از تأليفاتش به عدم مدح خود و پرهيز از پرداختن به اينگونه مسائل، اشاراتی دارد.

بيهقی و شهرزوری دربارۀ راغب می‌نويسند: از حكماء اسلام بوده و بين شريعت و حكمت جمع نموده و بهرۀ معقول او بيشتر است.«تاريخ حكماء اسلام»،«نزهة الارواح»

خوانساری در روضات الجنات ص 238 او را با القابی اينچنين توصيف می‌كند: «امام، اديب حافظ، صاحب لغت، ادبيات، حديث، شعر و كتابت، اخلاق و حكمت و كلام و علوم اوائل را می‌داند و او را مورد قبول خاصه و عامه می‌شمرد.»

در «كشف المحجوب» او را از مشايخ طريقت نيز شمرده است.

مذهب

در عقيدۀ وی اختلاف است، ظاهر آن است كه از اهل سنت و جماعت و غير معتزلی بوده، هر چند برخی هم او را معتزلی يا شيعی گفته‌اند، با اينهمه از اهل‌بيت «عليهم‌السلام» مطلب نقل می‌كند و اهل محبت ايشان است.فخر رازی در «تأسيس التقديس» او را از ائمۀ اهل سنت ناميده و قرين غزالی نموده است.در مذهب فقهی‌اش مجتهد بوده، نه مقلّد، و قول به شافعی بودن وی درست نيست، زيرا ردی بر برخی آراء آنها دارد.

در خلال مفردات، ردودی نيز بر معتزله دارد، مانند ردّ بر جبايی در مادّۀ «ختم» و رد بر بلخی در مادّۀ «خل» و اثبات رؤية الله در قيامت در «رسالۀ الاعتقاد».در همين رساله نيز طعنهايی بر شيعه دارد.

وفات

درباره تاریخ وفات راغب اختلاف است. در مقدمه كتاب محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء كه توسط عمر الطباع وفات راغب را 502ق ذكر كرده است که با تاریخ کتابت برخی آثار راغب، مانند مفردات که سال 409 بوده مناسبت ندارد. سیوطی در بغية‌ الوعاة گفته که وفات او در اوائل سده پنجم  است. ذهبی راغب را در سال 450 گویی زنده می دانسته و او را در ضمن طبقه 24 شمرده است.

آثار

قرن چهارم هجری دوران شكوفايی و نهضت علمی بود.راغب متأثر از اين فضا، در كارنامۀ خود تأليفات ارزشمندی را ثبت كرده است.23 اثر با نام او همراه است.برخی از آنها عبارتند از:

1. مفردات غريب قرآن
2. تفسير قرآن كريم(جامع التفسير)
3. حلّ متشابهات القرآن(درة التاويل فی متشابه التنزيل)
4. تحقيق البيان فی تأويل القرآن
5. احتجاج القراء، المعانی الاكبر
6. الرسالة المنبهة علی فوائد القرآن
7. رسالة فی الاعتقاد
8. الذريعة الی مكارم الشريعة
9. تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين
10. كتاب شرف التصوف
11. رسالۀ تحقيق مناسبات الالفاظ
12. رساله‌ای در مراتب علوم.

از نگرش گذرا بر فهرست نگاشته‌های راغب و كتابشناسی‌ها و کتاب‌های اسلامی، در می‌يابيم وی، بهره‌ای كلان از كوششهای علمی خويش را ويژۀ قرآن و دانشهای قرآنی ساخته بوده و به ويژه مفردات او از آوازه‌مندترين و پر تأثيرترين نگارشهای قرآنی متقدم نزد پسينيان وی به شمار می‌رود.

منابع

ر.ک.ایازی، سید محمدعلی؛، «راغب اصفهانی؛ قرآن پژوه و مفسر قرآن( بررسی شخصیت راغب اصفهانی و تاثیر احوالات و عصر راغب بر مباحث قرآن پژوهی وی)» ، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: روش شناسی مطالعات دینی، بهار و تابستان 1393، سال اول - شماره 1 (25 صفحه - از 10 تا 34).