در ساحل سپیده اخلاص (کتاب)

در ساحل سپيده اخلاص، حاوى سلسله درس‌هاى اخلاق حضرت آيت‌الله حسين مظاهرى در دانشگاه علوم اسلامى رضوى، به زبان فارسى است.

ساختار

كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و ده گفتار است. در اين اثر مباحث، به شيوه و سبک القاى اخلاقى مطرح شده است.

گزارش محتوا

نویسنده در گفتار اول به بحث درباره فسق و فاسق و آثار شوم و جلوه‌هاى دروغين آن پرداخته است، سپس درمان و راه‌كارى‌هايى را براى سعادت ارائه كرده است. وى به مناسبت، سلسله مباحثى را كه برگرفته از مايه‌هاى اساسى و بكر انديشه اجتهاد اخلاقى، بر اساس كتاب و سنت است، دنبال مى‌كند.

در ادامه در مورد فسق و فاسق، معانى آن از نظر فقها، علماى علم اخلاق و از نظر قرآن بحث كرده است.

آثار شوم فسق از نظر قرآن، مطلبى است كه وى آن را در چند بخش ارائه مى‌دهد:

الف)- اطلاق كفر بر انسان فاسق: از نظر اهل دل بالاترين آثار شوم فسق، اطلاق كفر بر فاسق است. در آغاز سوره بقره بعد از آنكه صفات متقى را ذكر مى‌كند، اولا مى‌فرمايد: قرآن براى متقين آمده است، سپس صفاتى را براى متقى مى‌آورد و مى‌فرمايد: «أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (البقره: 5) و در ادامه، مقابل متقى مى‌فرمايد: «الذين كفروا»؛ اين كفر، بايد كفر عملى (مانند فسق) باشد، مانند آيه «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ» (البقره: 6).

ب)- شقاوت و عدم رستگارى، دومين اثر شوم فسق است كه مورد بررسى قرار گرفته است.

مؤلف در گفتار دوم، يكى از آثار فسق را قساوت مى‌داند و مورد نقد و بررسى قرار مى‌دهد و براى آن اقسامى را ذكر مى‌كند كه عبارتند از:

ناخشنودى از عبادت؛ سنگينى عبادت؛ بى‌تفاوتى در برابر گناه؛ تكذيب دين خدا؛ غفلت.

نویسنده در گفتار سوم، تنزل انسان از انسانيت را از آثار شوم فسق، مى‌داند و در ادامه بحث، به موضوع آفرينش انسان پرداخته و آفرينش انسان را دو بعدى مى‌داند؛ يك بعد، بعد ملكوتى و بعد ديگر، بعد حيوانى. اگر انسان رياضت‌هاى دينى را كنار گذاشت و به دنبال لهو و لعب رفت، آن بعد ملكوتى - كه عالم خلقت براى اوست - تنزل پيدا كرده و به بعد حيوانى مى‌رسد كه به تعبير قرآن در آيه «الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاة ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا» (الجمعة: 5)، تنزل به مرحله حمارى است.

در گفتار چهارم، به بحث در مورد تجسم عينى عمل در اثر گناه پرداخته شده است. از نظر قرآن و روايات، تجسم عينى گناه، در سه نوع، دسته‌بندى شده است:

1. تجسم عينى عمل سازگار و هماهنگ با گناه؛
2. تجسم عمل به‌صورت دوست و دشمن؛
3. كيفر عمل.

تأثير گناه بر خويش و خويشان، احساس پوچى در زندگانى مجلل و يا زندگانى پاک و با صفا، از ديگر مباحثى است كه مورد بررسى قرار گرفته است.

در گفتار پنجم، مباحثى چون توبه كه اولين ركن سير الى الله است، مورد نقد و بررسى قرار گرفته است و شاهد مثال‌هايى از قرآن بيان شده است.

مؤلف در ادامه بحث، گناه را از جمله موانع سير و سلوك مى‌داند و همچنين به مناسبت، اركان توبه را در دو قسم بيان كرده است:

1. پشيمانى از قصور و تقصير؛
2. اصلاح اين قصور به اندازه قدرت.

براى اين ركن شاهد مثالى از قرآن ذكر شده كه مى‌فرمايد: «إِلَّا مَن تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ» (الفرقان: 69) و مورد بررسى قرار گرفته است.

اينكه توبه موجب لعان يا محو گناه است، موضوع ديگرى است كه در اين خصوص به دو قول اشاره شده است: يكى قول مرحوم آيت‌الله كمپانى كه ايشان توبه را لعان مى‌داند؛ يعنى اين توبه فاصله مى‌شود بين اين گناهانى كه به وجود آمده است و ديگر گناهان گناه‌كار؛ قول دومى كه ذكر شده قول حضرت امام(ره) است كه ايشان قائل بودند كه توبه لعان نيست، بلكه توبه نابودى گناهان به وجود آمده است و به آيه «إِلَّا مَن تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ» (الفرقان: 69)، استدلال كرده است.

همچنين، توجه، دومين ابزار سير الى الله و قانون مراقبه و همچنين تخليه مقدمه توبه، موضوعات ديگرى است كه مورد بحث قرار گرفته است.

در گفتار ششم، موضوعاتى مثل شرايط توبه كه از جمله اين شرايط، رفع مانع، توجه، رفع صفات رذيله، راهنما، توسل، زاد و توشه، تمسك به قرآن و براق است، مورد بحث قرار گرفته است.

در گفتار هفتم، به مباحثى چون اخلاص، اخلاص در توصليات، وعده خداوند درباره مخلص، اقسام خلوص، خلوص از نظر گفتار و كردار، خلوص در اعتقاد و خلوص در قلب و همچنين اثر خلوص در زندگى دنيوى و مقام مخلص، پرداخته شده است و همچنين به اقسام توحيد، همچون توحيد ذاتى، توحيد صفاتى، توحيد عبادى، توحيد افعالى، اشاره شده است.

در گفتار هشتم، موضوعاتى از قبيل نيت در كارها و انگيزه انسان در انجام كارها و منازل هفت‌گانه بررسى شده است. اولين منزل، دنياست كه در اين منزل هدف از آفرينش انسان مورد بحث قرار گرفته است.

مؤلف در ادامه به بحث خوف و رجا اشاره كرده و به تبيين دومين منزل مى‌پردازد و در ادامه، نظريه شهيد اول و سيد بن طاووس را مى‌آورد.

منزل چهارم، استحيا (حيا كردن از خداوند) است؛ يعنى انسان از خداوند حيا مى‌كند و گناه نمى‌كند؛ به اين معنى كه انسان خود را در خلوت و جلوت در محضر خدا مى‌بيند و حيا مى‌كند و مرتكب گناه نمى‌شود؛ نه اينكه اين گناه نكردن به دليل وجود عذاب جهنم باشد. اينها موضوعاتى هست كه مورد بحث قرار گرفته است.

منزل پنجم، شكر، منزل ششم، محبت و منزل هفتم، خدا، است كه مورد بررسى قرار گرفته است.

در گفتار نهم، در مورد خلوص و اينكه خلوص، رمز درخشندگى و ماندگارى است، مورد بحث قرار گرفته است و براى اين بحث حكايت‌هاى آموزنده‌اى نيز آمده است. در كمين بودن شيطان براى مخلصين، موضوع ديگرى است كه اينجا مورد بحث قرار گرفته است.

آخرين گفتار، منازل خلوص است كه مختصرى از آن را در گفتار هفتم متذكر شده‌ايم.

وضعيت كتاب

در ابتداى كتاب، فهرست مطالب و در پاورقى‌ها آدرس آيات و روايات، بعضا با ترجمه ذكر شده است.

منابع

• مقدمه و متن كتاب.
• پایگاه اطلاع رسانی ویکی نور، تاریخ دسترسی 19 اسفند ۱۴۰۲.