الحاشية علی مدارك الأحكام (کتاب)

الحاشية علی مدارک الأحكام تألیف علامه محمدباقربن محمد اكمل وحيد بهبهانى مشهور به وحيد بهبهانى.

شايد قدیمی ترين و بارزترين شروح شرايع مدارک الاحكام عاملى و مسالك الافهام شهيد ثانى كه اولى در خصوص عبادات و دومى در جمع ابواب بويژه در معاملات است. اما مدارک الاحكام عبادات را هم باتمام نرسانده است.

آنچه در دسترس و موجود است تا آخر كتاب حج مى‌باشد و غرض مؤلف همان گونه كه در مقدمه مدارک ذكر كرده اين است كه اختصار و ايجازی كه شهيد ثانى در باب عبادات داشته جبران نمايد چون در باب معاملات مرحوم شهيد ثانى معاملات را با بحث ها و نقدهاى اقوال متعدد ايفا نموده ليكن در ابواب عبادات به اختصار و ايجاز اكتفا نموده است.

بايد گفت سودمندترين شروح شرايع بعد از كتاب جواهر همين دو كتاب مدارک و مسالك است بگونه‌اى كه هيچ يك از شروح به پايه آنها نمى‌رسد و به همين جهت تعليقات مناقشات علما و محققین در مورد اين دو كتاب بسيار بوده است.

اين دو كتاب به ضميمه هم شرحى زيبا بر شرايع و منبعى مهم در فقه استدلالى به شمار مى‌روند.خصوصا كه مؤلفان اين كتاب از كبار فقها و از بارزترين محققین و مدققين هستند كه هيچ فقيهى در بحث هاى استدلالى خود مستغنى از آثار اين دو بزرگوار نيست.

دور از صواب نيست اگر بگوییم مدارک بيش از مسالك مورد توجه و مراجعه فقها بوده و اين به علت اين است كه مدارک در باب عبادات همه مسالك را در بر دارد.

به علاوه كتاب مسالك را در باب معاملات مى‌توان گفت به اندازه كافى بحث كرده و به همين دليل قلت تحشيه و تعليق بر آن منطقى به نظر مى‌رسد.

سوم اينكه سيره فقها در آن زمان ها اين بوده است كه دروسشان را از ابتداى فقه يعنى از كتاب طهارت شروع و در صورت كفاف عمر تا آخر فقه بحث‌ها را ادامه مى‌دادند. به همين دليل كتاب مدارک بيشتر مد نظر آنها بوده و لذا يكى ديگر از علل كثرت حاشيه بر مدارک همين مطلب است.

در هر حال كتاب مدارک الاحكام از كتب بسيار ارزشمند و درجه اول فقهى شيعه است. تا آنجا كه معروف است كه اين كتاب شناخته شده‌تر از مؤلف آن است و اين ويژگى‌ها است كه سبب شده علمايى همچون فاضل تونى، محدث يوسف بحرانى، صاحب مفتاح الكرامه، صاحب رياض، به اين كتاب حاشيه بزنند ليكن حاشيه وحيد بهبهانى در بين اين حواشى از امتياز ويژه‌اى برخوردار است و از جهت عمق فكرى و استدلالات و تتبعات در بين آنها مى‌درخشد.

حاشيه وحيد بر مدارك

بار زترين امتيازات علمى اين حاشيه عبارتند از:

1. تحقيقات وسيع و عميق رجالى.
2. تبيين و تعيين مبانى فقهى و اصولى صاحب مدارک و مناقشه با او.
3. زيبايى بيان مرحوم وحيد در مورد مرادات يا محتملات عبارات سيد.
4. استدراک و جبران فروع فقهيه‌اى كه سيد‌ ‎عاملى از آنها غفلت نموده است.
5. كثرت تتبعات روايى مربوط به فروع فقهى‌اى كه صاحب مدارک به آنها توجه نداشته.
6. امتياز روش استدلالى مرحوم بهبهانى اين است كه همه وجوه استدلال را به كار می‌گیرد. مثلاوقتى امارات شرعيه بر حكمى وجود دارد به اصول عمليه هم استدلال مى‌كند اين خصوصيت در آثار شيخ انصارى هم ديده می‌شود.
7. اشباع بحث از نظر فقهى و اصولى و عنايت ويژه و مفصل نسبت به مباحث اصولى.
8. فهم سليم و قوى نسبت به روايات.
9. عنايت و اعتناى فراوان نسبت به نظريات و فتاواى علماى شيعه.
10. ذكر نام علما و كتب مربوط به اقوال مندرج در كتاب.
11. تحقيقات لغوى وسيع و عميق.

نسخ مورد تحقيق

1. نسخه كتابخانه رضوى به شماره 14799 با حرف رمز (أ).
2. نسخه دوم كتابخانه رضوى به شماره 14375 با حرف رمز (ب).
3. نسخه كتابخانه آيت اله نجفى مرعشى بشماره 4312 با حرف رمز (ج).
4. نسخه كتابخانه رضوى به شماره 7587 با حرف رمز (د).
5. نسخه مدرسه شهيد مطهرى با حرف رمز (ه).

علاوه بر اين نسخ خطى، دو نسخه چاپ سنگى كه در حاشيه مدارک درج شده بود نيز مورد استفاده قرار گرفت.

منبع

• پایگاه اطلاع رسانی ویکی نور، تاریخ دسترسی 19بهمن ۱۴۰۲.